Allvollkommenheit1) zulegen, ihn als wesentliche Wahrheit 2) und Güte 3), Selbstgerechtigkeit, Selbstlebendigkeit, Selbstvernünftigfeit, als den, welchem Alles unterworfen ist), den Herrn schlechthin o), als wahrhaftigen, eingebornen 7), dem Vater gleichen und consubstantialen Gottes Sohn) bestimmen, ihn auch ausdrücklich Gott benennen. So Clemens von Rom 9), Ignatius von Antiochia 1°), Polycarpus†), Justin ††), der unbekannte

1) Iren. perfectus in omnibus. adv. Haer. V. 1. n. 1.
2) Orig. αληθείας ουσία. adv. Cels. VIII, 12.

3) Hippolyt. άτρεπτον, αὐτοσθενὲς, καὶ τὸ πᾶν εἰπεῖν ὑφεστῶς οὐσιώ δες μόνον ἀπειροσθενὲς ἀγαθὸν, adv. Beron. et Helic. n. 1.

4) αὐτόλογος, αὐτοσοφία, αὐτοαληθεία, αὐτοδικαιοσύνη, αὐτοζώη, αὐτο δύναμις Orig. in Mauth. T. XIV. n. 7. adv. Cels. III, 41. V, 64. VI, 47. 63. in Jerem. H. XVII. n. 4. Joan. T. II. n. 3. Athan. c. Gent. n. 46. 47. Bas. Sp. S. VIII. n. 19.

Β) Polyc. ᾧ ὑπετάγη τὰ πάντα ἐπουράνια καὶ ἐπίγεια, ᾧ πᾶσα πνοὴ λατρεύει. Phil. n. II. Clem. Strom. II, 15. συμπᾶσι βασιλεύς. Orig. Joan. Τ. Ι. π. 30.

6) Die Stellen der Väter, wo er xúpɩos, dominus heißt, find unzählig. 7) Tert. solus ex deo genitus. Prax. c. II. Method. cont. Noët. c. XIV. 8) Barn. Epl. c. XII. οὐχ ὁ υἱὸς ἀνθρώπου, ἀλλ' ὁ υἱὸς τοῦ Θεοῦ. Athen. πρὸς αὐτὸν καὶ δι ̓ αὐτοῦ πάντα ἐγένετο, ἑνὸς ὄντος τοῦ πατρὸς καὶ τοῦ υἱοῦ. leg. c. X. Orig. ἂν μὲν νομίζομεν καὶ πεπείσμεθα ἀρχηθέν εἶναι θεὸν καὶ υἱὸν Θεοῦ, οὗτος ὁ αὐτόλογος ἐστὶ καὶ ἡ αὐτοσοφία καὶ ἡ αυτοαληθεία. adv. Cels. III, 41. Clem. coh. Χ.

9) 1 Cor. c. II. πάντες δὲ ἐταπεινοφρονεῖτε, μηδὲν ἀλαζονευόμενοι, ὑποτασσόμενοι μᾶλλον, ἢ ὑποτάσσοντες, μᾶλλον δίδοντες, ἤ λαμβάνοντες, τοῖς ἐφοδίοις τοῦ Θεοῦ ἀρκούμενοι, καὶ προςέχοντες τοῖς λόγοις αὐτοῦ ἐπιμελῶς, ἐστερνισμένοι ἥτε τοῖς σπλάγχνοις, καὶ τὰ παθήματα αὐτοῦ ἦν πρὸ ὀφθαλμῶν ὑμῶν. ἀδέλφοι, οὕτως δεῖ ἡμᾶς φρονεῖν περὶ Ἰησοῦ Χριστοῦ, ὡς περὶ Θεοῦ, ὡς περὶ κριτοῦ ζώντων καὶ νεκρῶν. 1 Cor. n. I. Gehr oft beift er im erften unb jweiten Brief κύριος ἡμῶν.

10) Επιτρέψατέ μοι μιμητὴν εἶναι τοῦ πάθους τοῦ Θεοῦ μου. Rom. n. 14. ἐν σαρκὶ γενόμενος θεός, ἐν ἀθανάτῳ ζωῇ, καὶ τότε ἀπαθὴς Ἰησοῦς Χριστὸς, ὁ κύριος. Eph. n. 7. u. ebenb. n. 1. μιμηταὶ ὄντες θεοῦ ἀναζωπυρήσαντες ἐν αἵματι τοῦ θεοῦ ἡμῶν. Δηξάζω Ἰησοῦν Χριστὸν τὸν Θεὸν. Smyrn, n. 1. ἐῤῥῶσθαι ὑμᾶς διὰ πάντος ἐν θεῷ ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστῷ

aber sehr alte Verfasser des Briefes an Diognetos 1), Tatian †),

εὔχομαι, ἐν ᾧ διαμενεῖτε ἑνότητι Θεοῦ καὶ ἐπισκοπῆ. Ad Polyc. n. VIII. Jeòc nμwv heißt er ihn Trall. n. VII. Rom. n. III. und in der Ueberschrift zweimal.

†) Αδιαλείπτως οὖν προσκαρτερῶμεν τῇ ἐλπίδι ἡμῶν καὶ τῷ ἀῤῥαβῶνι τῆς δικαιοσύνης ἡμῶν, ὅς ἐστι Χριστὸς Ἰησοῦς, ὃς ἀνήνεγκεν ἡμῶν τὰς ἁμαρτίας τῷ ἰδίῳ σώματι ἐπὶ τὸ ξύλον. ὅς ἁμαρτίαν οὐκ ἐποίησεν, οὐδὲ εὑρέθη δόλος ἐν τῷ στόματι αὐτοῦ, ἀλλὰ δι' ἡμᾶς, ἵνα ζήσωμεν ἐν αὐτῷ, παντα ὑπέμεινε. Ad Philipp. n. VIII.

++) Ος (υιός) καὶ λόγος πρωτοτόκος ῶν τοῦ Θεοῦ καὶ Θεὸς ὑπάρχει. Apol. I. n. LXIII. καὶ Θεὸς καὶ κύριος τῶν δυναμέων ὁ Χριστὸς καὶ Ἰακώβ ό ἐν παραβολῇ καλεῖται ὑπὸ τοῦ πνεύματος ἁγίου. Tryph. c. XXXVI. Μωσῆς οὖν ὁ μακάριος καὶ πιστὸς. Θεράπων θεοῦ μηνύων, ὅτι ὁ ὀφθεὶς τῷ ̓Αβραὰμ πρὸς τῇ δρυΐ τῇ Μαμβρᾷ Θεὸς σὺν τοῖς ἅμα αὐτῷ ἐπὶ τὴν Σοδό μων κρίσιν πεμφθεῖσι δυὸ ἀγγέλοις ὑπὸ τοῦ ἐν τοῖς ὑπερουρανίοις ἄει μέσ νοντος, ἢ ὁμιλέσαντος δι ̓ ἑαυτοῦ ποτὲ, ὅν ποιήτην τῶν ὅλων καὶ πατέρα νοοῦμεν. Ibid. LVI. καὶ νῦν οὐ νενοήκατε, φίλοι, ὅτι ὁ εἷς τῶν τριῶν, ὁ καὶ θεὸς καὶ κύριος, τῷ καὶ ἐν τοῖς οὐρανοῖς ὑπηρετῶν κύριος τῶν ἀγγέλων; ibid. Cfr. LVII-LXI. ἀρχὴν πρὸ πάντων τῶν κτισμάτων ὁ Θεὸς γεγέννηκε δύναμίν τινα ἐξ ἑαυτοῦ λογικὴν, ἥτις καὶ δόξα κυρίου ὑπὸ πνεύματος ἁγίου καλεῖται, ποτὲ δὲ υἱὸς, ποτὲ δὲ σοφία, ποτὲ δὲ ἄγγελος, ποτὲ δὲ Θεός. Und wegen des geheimnisvollen Hervorganges des Sohnes sich auf die Ausfage bes logos felbft berufenb: μαρτυρήσει δέ μοι ὁ λόγος τῆς σοφίας, αὐτὸς ὤν οὗτος ὁ Θεὸς ἀπὸ τοῦ πατρὸς τῶν ὅλων γεννηθεὶς. ibid. n. LXI. εἰ νενοήκατε τὰ εἰρημένα ὑπὸ τῶν προφητῶν, οὐκ ἂν ἐξαρνεῖσθε αὐτὸν εἶναι θεὸν τὸν μόνον καὶ ἀγεννήτου Θεοῦ υἱὸν. CXXVI. Die Griften cines Andern, der Gott ist neben dem Vater, beweist er Tryph. LVI-LXII., begeignet ben logos al8 Θεὸς ἕτερος ἀριθμῷ, ἀλλ ̓ οὐ γνώμη (ibid. LVI.), bea weist deffen Gottheit aus seiner wahrhaftigen Gottes - Sohnschaft (Apol. I. n. LXIII. Tryph. CXXV. CXXVI.), erklärt ihn für den im A. T. erschienenen Gott Abrahams, Isaaks und Jakobs (Apol. I. n. LXIII.).

1) Αὐτὸς ὁ παντοκράτωρ καὶ παντοκτίστης καὶ ἀόρατος θεός, αὐτὸς ἀπ' οὐρανῶν τὴν ἀλήθειαν καὶ τὸν λόγον τὸν ἅγιον καὶ ἀπερινόητον ἀνθρώποις ἐνίδρυται ... οὐ καθάπερ ἂν τις εἰκάσειεν, ἀνθρώποις ὑπηρέτην τινὰ πέμψας ἢ ἄγγελον, ἢ ἄρχοντα, ἤ τινὰ τῶν διεπόντων σὺ ἐπίγεια, ἢ τινὰ τῶν πεπιστευμένων τὰς ἐν οὐρανοῖς διοικήσεις, ἀλλ ̓ αὐτὸν τὸν τεχνίτην καὶ δι μιουργὸν τῶν ὅλων . . . . ὡς θεὸν ἔπεμψεν, ὡς πρὸς ἀνθρώπους ἐπέμψεν, ὡς σώζων ἐπέμψεν. c. VII. τίς γὰρ ὅλως ἀνθρώπων ἠπίστατο, τί ποτ'

Athenagoras 1), Melito ?), Irenäus 3), welcher auch die Gottheit des Sohnes auf alle Weise zu beweisen und darzustellen sich bemüht hat *). Weiter findet sich das Bekenntniß der Gottheit des Sohnes bei dem Verfasser der sibyllinischen Gedichte ), Clemens von Alerandrien ®), Origenes +), wie sonderbare Ausdrücke sich mitunter

ἐστὶ Θεὸς πρὶν αὐτὸν ἐλθεῖν . . . ἀνθρώπων δὲ οὐδεῖς οὔτε εἶδεν οὔτε ἐγνωρίσεν, αὐτὸς δὲ ἑαυτὸν ἐπέδειξεν, ἐπέδειξε δὲ διὰ πίστεως, ἡ μόνη Θεὸν ἰδεῖν συγχώρηται. n. VIII.

†) Οὐ γὰρ μωραίνομεν, ἄνδρες έλληνες, οὐδὲ λήρους ἀπαγγέλλομεν, θεὸν ἐν ἀνθρώπου μορφή γεγονέναι. adv. Graec. c. XXI. Den heiligen Geif nennt et διάκονον τοῦ πεπονθότος Θεοῦ. ibid. n. XIII.

1) Πρὸς αὐτοῦ γὰρ καὶ δι ̓ αὐτοῦ πάντα ἐγένετο, ἑνὸς ὄντος τοῦ πατρὸς καὶ τοῦ υἱοῦ. leg. Χ.

2) Οὐκ ἔσμεν λίθων οὐδεμίαν αἴσθεσιν ἐχόντων θεραπευταὶ, ἀλλὰ μόνον Θεὸν τὸν πρὸ πάντων καὶ ἐπὶ πάντων, καὶ ἔτι τοῦ Χριστοῦ αὐτοῦ ὄντως Θεοῦ λόγου πρὸ αἰώνων ἐσμὲν θρησκευταί. ex Apol. ap. auct. chron. Pasch. ap. Gall. T. I. p. 678. So bekennt er auch seine Gottheit und Menschheit nach Eus. H. E. V, 28.

3) Nemo igitur alius Deus nominatur, nisi qui est omnium deus et dominus, qui et Moisi dixit, ego sum, qui sum, et hujus filius Jesus Christus. III, 6. n. 1. Solus deus III, 8. n. 3. Thus (obtulerunt magi) quoniam Deus. III. 9. n. 2. Quoniam autem ipse proprie praeter omnes, qui fuerunt tunc homines, deus et dominus et rex aeternus et unigenitus et verbum incarnatum praedicatur et a prophetis omnibus et apostolis et ab ipso spiritu adest videre omnibus, qui vel modicum de veritate attigerint. III, 19. n. 2. Er bemerkt auch, kein Engel heiße je in der Schrift Gott (DİN) schlechthin, sondern immer mit einem ihre Endlichkeit verkündenden Zusage. III, 6. n. 3.

4) 3. B. der Sohn hat Sünden verziehen, also ist er Gott. Iren. V, 17. n. 3. Er ist Mittler zwischen Gott und den Menschen, also ist er Gott. III, 18. n. 7.

5) "Ω ξύλον, ὦ μακαριστὸν, ἐφ ̓ ὦ Θεὸς ἐτανύσθη. VI, 26. Αὐτὸς ὁ γεννηθεὶς Θεός, ἀστρ ̓ ὅς πολλὰ ποιήσει. VII, 26. Cf. II, 365-409. VII, 65. 66. VIII, 217 sq.

6) Αὐτὸς ὁ λόγος, ὁ μόνος άμφω θεός τε καὶ ἄνθρωπος, ὁ πάντων ἡμῖν αἴτιος ἀγαθῶν. cob. I. πίστευσον, ἄνθρωπε, ἀνθρώπῳ τε καὶ θεῷ, τῷ παθόντι καὶ προςκυνουμένῳ θεῷ ζῶντι. ibid. Χ. ὁ φανερώτατος ὄντως θεὸς, ὁ τῷ δεσπότῃ τῶν ὅλων ἐξισωθείς. ibid. θεὸς σώτηρ Strom. II, 9.

in seinen Schriften finden '), Tertullian'), wie eigen er hinwieder

ὁ Θεὸς σωτὴρ κεκλημένος, ἡ τῶν ὅλων ἀρχὴ, ἥτις ἀπεικόνισται μὲν ἐκ τοῦ Θεοῦ τοῦ ἀοράτου πρώτη πρὸ αἰώνων, τετύπωκε δὲ τὰ μεθ ̓ ἑαυτὴν ἅπαντα γενόμενα. Strom. V. 6. προείδε, ὡς Θεός, ὁ μέλλει διερωτήσεσθαι. quis div. salv. VI. Cf. Paed. I, 2. 3. 5. Unläugbar ist nach ihm: tŵr ouμπάντων θεὸν ἕνα μόνον εἶναι ἀγαθὸν, δίκαιον, δημιουργὸν, υἱὸν ἐν πατρὶ. Paed. I, 8. 23ir erfennen Gott aus Sefu ἐκ τρυτάνης ἰσοσθενοῦς.

†) Ut autem unam et eandem omnipotentiam patris et filii esse cognoscas, sicut unus atque idem est cum patre deus et dominus, audi hoc modo Joannem in apocalypsi dicentem: Haec dixit dominus deus, qui est et qui erat, et qui venturus est, omnipotens; qui enim venturus est, quis est alius, nisi Christus. Princ. I, 2. n. 10. ὁ Θεὸς Ἰησοῦς. Cels. V, 51. VI, 66. ὁ Θεὸς λέγει· ἐν εἰκόνι τοῦ Θεοῦ ἐποίησα τὸν ἄνθρω πον· εἰκὼν δὲ τοῦ Θεοῦ τοῦ ἀοράτου ὁ σωτὴρ. Θεὸς ἄρα καὶ κατὰ τὴν γραφὴν ὁ σωτήρ. select. in Gen. (in Gen. IX, 6.) πρὸς τὸ δεύτερον· εἰ σὺ οὐκ εἶ ὁ Χριστὸς, δοξολογίαν περὶ τῆς προηγουμένης ουσίας Χριστοῦ διηγεῖται, ὅτι δύναμιν τοσαύτην ἔχει, ὡς καὶ ἀόρατος εἶναι τῇ θειότητι αὐτοῦ, παρὼν πάντ ̓ ἀνθρώπῳ, πάντι καὶ τῷ ὅλῳ κόσμῳ συμπαρεκτεινόμενος, ὅπερ οπ λοῦται διὰ τοῦ μέσος ὑμῶν ἔστηκε. In Joan. T. VI. n. 15. θεωρεῖται γὰρ ἐν τῷ λόγῳ, ὄντι θεῷ καὶ εἰκόνι τοῦ Θεοῦ ἀοράτου, ὁ γεννήσας αὐτὸν πατὴρ, τοῦ ἐνιδόντος τῇ εἰκόνι τοῦ ἀοράτου Θεοῦ εὐθέως ἐνορῖν δυναμένου καὶ τῷ πρωτοτύπῳ τῆς εἰκόνος τῷ πατρὶ. Joan. Τ. XXXII. n. 18. οὐ σιωπητέον τὸν μετὰ τὸν πατέρα τῶν ὅλων θεὸν λόγον· οὐδενὸς γὰρ ἐλάτω του ἀγαθοῦ καὶ τοῦτο τὸ ἀγαθόν. in Joan. T. I. n. 11. ὥςπερ ὁ Θεὸς ἀνθρώπους οἰκονομῶν ὡς ἐν παραβολαῖς ἄνθρωπος λέγεται, καὶ γίνεται· οὕτως καὶ ὁ σωτὴρ προηγουμένως υἱὸς ὤν τοῦ Θεοῦ καὶ Θεός ἐστι, καὶ υἱὸς τῆς ἀγάπης αὐτοῦ, καὶ εἰκὼν τοῦ Θεοῦ τοῦ ἀοράτου· οὐ μένει δὲ ἐν ᾧ ἐστι προηγουμένως, ἀλλὰ γίνεται καὶ κατ ̓ οἰκονομίαν τοῦ ἐν παραβολαῖς λεγομένου ἀνθρώπου, ὄντος δὲ Θεοῦ, υἱὸς ἀνθρώπου κατὰ τὸ μιμεῖσθαι, ὅταν ἀνθρώπους οἰκονομῇ, τὸν Θεὸν λεγόμενον ἐν παραβολαῖς καὶ γενόμενον ἄνθρωπον. in Matth. T. XVII. n. 20. πάντα γὰρ ὅσα τοῦ Θεοῦ, τοιαῦτα ἐν αὐτῷ ἔστι σοφία τοῦ Θεοῦ, αὐτὸς ἀπολύτρωσις, αὐτὸς φρόνησις ἔστι θεον. in Jerem. H. VIII. n. 2.

1) S. meine Dogmengeschichte. Th. I. S. 192.

ταχὰ δέ πως

2) Pauca de Christo ut deo. Apol. c. XXI. Hunc ex deo prolatum didicimus et prolatione generatum, et idcirco filium dei, et deum dictum unitate substantiae. ibid. De deo deus, ut lumen de lumine accensum. ibid. Quod de deo profectum est, deus est, et dei filius et unus ambo.

um theologifirt1), Hippolytus'), Methodius 3), Vierius, nach dem Zeugnisse des Photius*); so die apostolischen Constitutionen *), Cyprian *), Gregorius faumaturgus +), felix von Stom ++), Dios

ibid. Discipuli . . . praecepto magistri dei paruerunt. ibid. cf. 1. adv. Prax. adv. Marc. III, 12. Die Möglichkeit einer Einfleischung Gottes vertheidigt er de carn. Chr. c. III. IV. Christianorum est, etiam deum mortuum credere, et tamen viventem in aevo aerorum. Adv. Marcion. II, 16. Cfr. III, 12.

1) S. meine Dogmengeschichte. Thl. I. S. 193.

2) Ὁ καταβαίνων μετὰ τῆς πίστεως εἰς τὸ τῆς ἀναγεννήσεως λοῦτρον διατάσσεται τῷ πονηρῷ, συντάσσεται δὲ τῷ Χριστῷ, ἀπαρνεῖται τὸν ἐχθρὸν, ὁμολογεῖ δὲ τὸ θεὸν εἶναι τὸν Χριστὸν. Serm. in S. Theoph. n. Χ. Θεὸς ὧν ἀληθινῶς. adv. Judd. c. IV. οὗτος ὁ ὤν ἐπὶ πάντων Θεὸς ἐστὶν. cont. Noët. c. VI. Γέγονεν ἄνθρωπος ὁ τῶν ὅλων Θεός. adv. Beron. et Helic. n. Π. Θεὸς ὑπεράπειρος ibid.

3) Σὺ θεός πρῶτος, ἔμπροσθέν σου οὐκ ἐγεννήθη θεὸς ἄλλος ἐκ Θεοῦ πατρὸς, καὶ μετὰ σου οὐκ ἔσται ἄλλος υἱὸς τῷ πατρὶ ὁμοούσιος καὶ ὁμότι μος. De Symeon. et Anna. n. VI. διὰ τοῦ μονογενοῦς καὶ ἀπαραλλάκτου καὶ ὁμοουσίου παιδός σου τὴν λύτρωσιν ἡμῶν ποιησάμενος. ibid. n. VIII. Φῶς ἀληθινὸν ἐκ φωτὸς ἀληθινοῦ, Θεὸς ἀληθινὸς ἐκ Θεοῦ ἀληθινοῦ. ibid. n. XIV.

4) Phot. περὶ μὲν πατρὸς καὶ υἱοῦ εὐσεβῶς πρεσβεύει. πλὴν ὅτι οὐσίας δύο καὶ φύσεις δύο λέγει· τῷ τῆς φύσεως ὀνόματι, ὡς δῆλον ἐκ τε τῶν ἑπομένων καὶ προηγουμένων του χωρίου, ἀντὶ τῆς ὑποστάσεως, καὶ οὐχ ὡς ̓Αρείῳ προςανακείμενοι χρώμενος· περὶ μέντοι τοῦ πνεύματος ἐπισφαλῶς λίαν καὶ δυσσεβῶς δογματίζει. ὑποβεβηκέναι γὰρ αὐτὸ τῆς τοῦ πατρὸς καὶ υἱοῦ ἀποφάσκει δοξῆς. cod. CXIX.

5) Γενέσθε ἀρεστοὶ ἐν πᾶσι τῷ Χριστῷ θεῷ ἡμῶν. Praef. τοῦτον τὸν σωτῆρα βασιλέα καὶ θεὸν ἡμῶν Ἰησοῦν ὁ ἐπίσκοπος σκόπον ἔχειν δεῖ. ΙΙ, 24. ὁ μονογενής Θεός ΙΙΙ, 17. Cr. V, 16.

6) Habemus advocatum et déprecatorem pro peccatis nostris Jesum Christum et dominum et deum nostrum. Epl. III. Quae vero est animae caecitas, quae pravitas, fidei unitatem de deo patre, et de Jésu Christi domini et dei nostri traditione venientem nollè agnoscere. Epl. LXXIV. Nec hujus (Christi) potest fieri templum, qui negat deum Christum. Epl. LXXIII. Quae erit gloria et quanta laetitia, admitti, ut cum Christo domino deo tuo salutis ac lucis aeternae gaudium capias. Epl. LVI. de exh. martyr. Hic deus noster, hic Christus est. de idol. vanit.