redende; eben so Jehovah 1), dann wiederum sein Geist 2), als der Israel durch die Wüste führende; Jehovah 3) und wiederum dessen Geist *), als der vom Volke beleidigte; Gott (Judd. XVI.) und dann wiederum Gottes Geist) als der die Richter leitende.

4) Der immerwährende Glaube der Kirche an die Gottheit des heil. Geistes findet sich vielfach ausgesprochen in den Vätern, welche ihm göttliche Wirksamkeit, z. B. Schöpfung "), Bes lebung der Creatur nach ihrer Leiblichkeit) und Geistigkeit ®), Gnadenspendung), Erleuchtung der Propheten "), die Kräftigung

1) Deut. XXXII, 12. Jerem. II, 6.

2) Jes. LXIII. 10-14.

3) Ps. LXXVIII, 17. 18.

4) Jes. LXIII, 10. Cf. Heb. III, 7-9. Act. VII, 81. Cf. Didym. trin. I, 19.

5) Judd. III. 10. XI. 29. XIII, 24. 25. XV, 16. XVI.

6) Iren. adv. Haer. III, 24. Didym. trin. II, 7. n. 3.

7) Athenag. οὐδὲ ἡμεῖς ἄθεοι ὑφ' οὗ λόγῳ δεδημιούργηται, καὶ τῷ παρ' αὐτοῦ πνεύματι συνέχεται τὰ πάντα, τοῦτον εἰδότες καὶ κρατοῦντες θεὸν. leg. VI. Eccles. Smyrn. de martyr. S. Polyc. n. XIV. Tatian. c. Graec. VII. χωρισθέντος ἀπ ̓ αὐτοῦ πνεῦματος τοῦ δυνατωτέρου θνητὸς γίνεται. Hippolyt. δι' οὗ κόσμος κινεῖται, δι ̓ οὗ κτίσις ἵσταται καὶ τὰ σύμπαντα ζωογονείται. adv. Noët. c. IX. cf. Iren. 1V, 20. 1. Theophil. Autol. I, 7. Ath. ad Serap. Epl. I. n. 19. Epiph. Haer. LXXIV. n. V. Bas. de fid. Hom. XV. n. 3. Greg. Naz.

Θεὸς υἱὸς ὁ σὸς λόγος ἔκτισε πάντα,

σου ἅγιον πνεῦμα ζωὴν πάντεσσι χορηγεί.

Precat. carm. XIII. (ined.) ed. Toll. itiner. ital. Didym. παρ' οὗ πᾶσα κτίσις ὁρατὴ καὶ ἀόρατος λογικὴ καὶ μὴ λογικὴ ἐνδυναμοῦται. Trin. ΙΙ, 1. II, 6. n. 16. II. 7. n. 1.

8) Tat. συζυγίαν δὲ κεκτημένη (ἡ ψυχὴ) τὴν τοῦ θείου πνεύματος, οὐκ ἐστιν ἀβοήθητος· ἀνέρχεται δὲ πρὸς ἅπερ αὐτὴν ὁδηγεῖ χώρια τὸ πνεῦμα. c. Graec. XIII. Cf. πνεῦμα ἡγεμονικόν Iren. III, 17. n. 2. Basil. Sp. S. c. ΧΙΧ. n. 48. Didym. Tain. II, 7. n. 3.

9) Clem. 1 Cor. XLVI. οὐχὶ ἕνα θεὸν ἔχομεν, καὶ ἕνα Χριστὸν, καὶ ἕν πνεῦμα τῆς χάριτος τὸ ἐκχυθὲν ἐφ' ἡμᾶς; Bas. Hom. XV de Gde n. 3.

10) Clem. ἐνκύπτετε εἰς τὰς γραφάς, τὰς ἀληθεῖς ῥήσεις πνεύματος τοῦ ἁγίου. 1 Cor. n. XLV. Justin. πνεῦμα προφητικόν. Apol. I. n. XXXΙ,

der Martyrer 1), Vermittelung wahrer Gotteserkenntniß 2) und Gemeinschaft mit Gott'), unsere Ebenbildlichkeit mit dem Vater und dem Sohne ) und deren rechte Anbetung '), und aller Creatur Heiligung ), Vollendung) und Gericht *), oder göttliche Eigenschaften: wie Allwissenheit °), Ewigkeit 1), Unveränderlich

XXXII. LXIII. Athen. leg. Χ. Hippolyt. τὸ ἐν προφήταις ἐνέργησαν. adv. Noët. c. IX.

1) Passio S. Perpet. et Felicit. n. XXI. Didym. τὸ προφήταις καὶ ἀποστόλοις ἐνηχῆσαν καὶ μάρτυρας ἀντιστῆναι τυραννικῇ ὠμότητι ἐνισχύσαν. Trin. 11. 1.

2) Tatian. c. Graec. c. XIII. Basil. Sp. S. XVIII. n. 47. (Pseudo) Clem. ἀπὸ σπλάγχνων ἰδίων προιεμένος (ὁ πατὴρ τὸ ἅγιον πνεύμα) ἵνα ρυθμίση τοὺς αἰῶνας, καὶ τοῦ ἀοράτου δῷ τὴν ἐπίγνωσιν. Recogn. fragm. in Gall. II, 328.

3) Tatian. c. Graec. c. XIII. XV. τὸ δὲ τοιοῦτον τῆς συστάσεως

εἶδος, εἰ μὲν ὡς ναός ᾖ (ὁ ἄνθρωπος), κατοικεῖν ἐν αὐτῷ βούλεται Θεὸς διὰ τοῦ πρεσβεύοντος πνεύματος.

4) Iren adv. Haer. 111 17. n. 3.

5) Basil. de Sp. S. c. XI. n. 27.

6) Eus. οὐδὲν γὰρ ἁγιάζεται μὴ τῇ παρουσίᾳ τοῦ πνεύματος αγίου. Τη Psalm. XXXI. 6. Ath in. c. Ar. or. II. n. 18. Basil. ουσία ἁγιασμού κυρία. Sp. S. XVIII n. 46 Epl. VIII. n. 2. CV. Greg. Naz. or. XLIV. 7) Didym. τῷ ἁγιασμῷ αὐτοῦ ἐτελείωσεν (πάντα). ἐφώτισεν, ἐνεδυνά μωσεν, ἐζωοδότησεν, ἐν πᾶσιν καὶ ἐν ἑλαστῷ ὅλον ὑπάρχον. καὶ ὑπὸ ὅλων ὅλον μετεχόμενον καὶ χωρούμενον δι' ἀγαθότητα. καὶ μὴ μεριζόμενον μήτε μετερχόμενον ἢ μεταβαλλόμενον. Trin. 11, 1.

8) Didym. σὺν τῷ Χριστῷ ὅτε Θεὸς καὶ δημιουργὸς τὸ ἅγιον πνεῦμα κρίνειν μέλλει τὰ πάντα. Trin. II. 7. n. 9.

9) Barn. ἰδοὺ λέγει κύριος, ἐξελῶ τούτων, τοῦτεστι ὧν προέβλεπε τὸ πνεῦμα κυρίου, τὰς λιθίνας καρδίας. Εpl. n. VI. Tatian. c. Graec XIII. πνεῦμα δὲ τοῦ Θεοῦ παρα πᾶσιν μὲν οὐκ ἐστιν· παρὰ δέ τισι τοῖς δικαίως πολιτευομένοις καταγόμενον καὶ συμπλεκόμενον τῇ ψυχῇ διὰ προαγορευσέων ταῖς λοιποῖς ψυχαῖς τὸ κεκρυμμένον ἀνήγγειλε. Orig. Princ. I. 3. n. 1. Mare Diadoch. τὸ πνεῦμα πάνσοφον, ἐπειδὴ σοφώτατον πνεῦμα. Serm. cont. Arian n. IX. Didym. Alex. Trinit. II, 6. n. 15. 16. II, 7. n. 1. 12. 10) Iren. IV. 20. n. 1. V, 12. n. 2. Orig. Princ. I, 3. n. 3. 4. in Gen. I, 1. (Pseudo) Orig. de recta in deum fid. sect. I. Novatian. de

feit'), Allmacht'), Unermeßlichkeit ), Selbstheiligkeit *), Selbstgüte), wesentliche Einheit), Consubstantialität mit dem Vater und Sohne ') beilegen, ihn ausdrücklich Gøtt nennen +), folgerecht

trinit XXIX Eugen. (diac.) legat. ad Athan. n. 3. Epiph. Anc. n. VII. VIII. Didym. trin. II. 6. n. 4.

1) Athan. ad Serap. Epl. I. n. 26.

2) Ath. de incarn. comt. Arian. c. IX. Cyr. cat. XVI, 24. (Cf. Toutte doctr. Cyr. c. IV.) Didym. trin. II, 8. n. 1 sq.

3) Athen. leg. VI. Clem. Paed. 1. 6. Orig. ap. Αth. Ser. Epl. IV. n. 10. Ath. ad Serap. Epl. I. n. 26. III. n. 4. Hil. Est enim spiritus sanctus unus ubique, omnes patriarchas, prophetas et omnem chorum legis illuminans. trinit. II, 32. Bas. Gd Hom. XV. n. 3. τοῦτο δὲ (πνεύμα) ἐν οὐρανῷ ἔστηκε καὶ τὴν γῆν πεπλήρωκε, καὶ πανταχοῦ πάρεστι καὶ οὐτ δαμοῦ περιέχεται. Sp. S. XXVI. n. 61. Didym. trin. II. 4. 6

4) Orig. Non ei extrinsecus et aliunde accessit sanctificatio, quae antea non fuerat, sed semper fuit sanctus, nec initium ejus sanctitas accepit. Similique modo de patre et filio intelligendum est. Sola enim trinitas substantia est, quae non extrinsecus accepta sanctificatione, sed sui natura sit sancta. In Num. Hom. XI. n. 8. Βας. πάντα ἔχον καὶ αὐτὸ συνουσιουμένως καὶ κατὰ φύσιν τὴν ἀγαθότητα, τὴν εὐθύτητα, τὸν ἁγιασμὸν, τὴν ζωὴν. de fd. Rom. XV. n. 3. ΧΙΧ. n. 48. Epl. LII. p. 4. CLIX. n. 2. Greg. Νaz. ἀληθῶς ἅγιον τὸ πνεῦμα τὸ ἅγιον, οὐ γὰρ καὶ ἀλλὰ τοιοῦτον, οὐδὲ οὕτως, οὐδὲ ἐκ προσθήκης ὁ ἁγιασμός, ἀλλ' αὐτοαγιότης, οὐδὲ μᾶλλον καὶ ἧττον, οὐδὲ ἀρξάμενον χρονικῶς ἤ παυσάμενον. or. XXIIL

β) Βας. ἡ φυσικὴ ἀγαθότης, καὶ ὁ κατὰ φύσιν ἁγιασμὸς, καὶ τὸ βασι λικὸν ἀξιῶμα, ἐκ πατρὸς διὰ τοῦ υἱοῦ ἐπὶ τὸ πνεῦμα διήκει. Sp. S. c. XVIII. n. 47. ΧΙΧ. n. 48. Epl. CXXV. n. 3. Greg. Νaz. αὐτοαγαθὸν καὶ πηγὴ ἀγαθότητος. or. XLIV. Didym. trin. II, 6. n. 8.

6) Athan. Ser. Epl. III. n. 3. Βας. ἐκεῖ τοῖνυν ἔστηκε τὸ πνεῦμα, ἐκεῖ ἐν τῇ μακαρίᾳ φύσει, οὐ μετὰ πληθοῦς ἀριθμούμενον, ἀλλ ̓ ἐν τῇ τριάδι θεωρούμενον, μοναδικῶς ἐξαγγελλόμενον, οὐκ ἐμπεριειλημμένον τοῖς συστήμασι, ὡς γὰρ ὁ πατὴρ καὶ υἱὸς εἰς, οὕτως ἔν καὶ τὸ πνεῦμα άγιον. de fid. Hom. XV. n. 3. Sp. S. n. 43. Greg. Nyss. adv. Eun. 1. I. p. 350. T. I. (Mor.) Didym. trin. II. 4. 5. II, 8. n. 1.

7) Justin θεῖον πνεῦμα. I. Apol. c. XXXII. Tatian. Θεοῦ μοίρα. c. Graec. VII. Athen. και τοι καὶ αὐτὸ τὸ ἐνεργοῦν τοῖς ἐκφωνοῦσι προς φητικῶς ἅγιον πνεῦμα, ἀπέῤῥοιαν εἶναι φαμὲν τοῦ Θεοῦ, ἀποῤῥέον καὶ ἐπαναφερόμενον ὡς ἀκτῖνα ἡλίου. leg. Χ. άνθρωποι δὲ τὸν μὲν ἐνταῦθα

auch den Glauben an ihn für nothwendig erklären 2), ihm göttliche Ehre erweisen und zu erweisen auffordern 2).

ὀλίγου καὶ μικροῦ τίνος άξιον βίον λελογισμένοι, ὑπὸ μόνου δὲ παραπεμ πόμενοι τούτου, ὅν ἴσως θεὸν καὶ τὸν παρ ̓ αὐτοῦ λόγον εἰδέναι, τίς ἡ τοῦ παιδὸς πρὸς τὸν πατέρα ἑνότης, τίς ἡ τοῦ πατρὸς πρὸς τὸν υἱὸν κοινωνία, τί τὸ πνεῦμα, τίς ἡ τοσούτων ἔνωσις καὶ διαίρεσις ἐνουμένων, τοῦ πνεύματος, τοῦ παιδὸς, τοῦ πατρὸς· πόλυ δὲ καὶ κρείττονα, ἡ εἰπεῖν λόγῳ, τὸν ἐκδεχόμενον βίον εἰδότες, ἐὰν καθαροὶ ὄντες ἀπὸ παντὸς παρατ πεμφθῶμεν ἀδικήματος. Ibid. n. 12. Method. συμπαρεῖναι γὰρ πεπιστεύ καμεν τῷ δι' ἡμᾶς ἐνανθρωπήσαντι υἱῷ κατὰ τὴν εὐδοκίαν, καὶ τὸν ἀδιά στατοῦ αὐτοῦ πατέρα κατὰ τὴν θεότητα σὺν τῷ ὁμοουσίῳ αὐτῷ πνεύματι. de Symeon et Anna. n. II. Cypr. Epl. LXXIII. Athan. οὐ τῶν κτισ μάτων, οὐδὲ ἄγγελος ἐστι τὸ πνεῦμα, ἀλλὰ ἀνὼ τῆς κτίσεως ἐστὶν, ἡνωμέ νον τῇ θεότητι τοῦ πατρὸς

...

XII. 55. Εphr. adv. Scrut. συνημμένον πατρὶ καὶ υἱῷ

οὐκ ἄγγελος, οὐδὲ κτίσμα, ἀλλ ̓ ἴδιον τῆς θεότητος αὐτοῦ. Serap. Epl. I. n. 12 32. c. Ari. de incarn. n. 13. 18. 19. Hilar trinit. II. 29. 30. VIII. 38. 39 Serm LIX. T. III. p. 112. ed. Syr. Bas. κατὰ πάντα ἐν δόξα, καὶ αἰδιότητι, ἐν δυνάμει καὶ βασιλείᾳ. ἐν δεσποτεία καὶ θεότητι, ὡς καὶ ἡ τοῦ σωτηρίου βαπτίσματος παράδοσις μαρτυρεῖ. Epl. Cv. Greg. Nyss. πηγὴ μὲν δυνάμεως ἐστὶν ὁ πατὴρ, δύναμις δὲ τοῦ πατρὸς ὁ υἱός, δυνάμεως δὲ πνεῦμα τὸ πνεῦμα τὸ ἅγιον. de Spir. S. in Μai. coll. VIII. II. p. 17.

...

+) Tert. Pras XII. Idee spiritus dei deus, et sermo dei deus, quia ex deo. ibd XXVI. Athen. leg. X. Athan. Serap. Epl. IV. n. 3. de incarn. c. Arian. n. 9. 10. 13 sq. Eus. Calar. Non eris evasurus . . . illa supplicia, nisi confessus fueris, ut nos confitemur catholici, patrem et filium et spiritum sanctum perfectam esse trinitatem, et unam habere deitatem. Tr. moriendum esse pro dei filio n XXVIII. de non convers, cum haeret. n. X. Damas. ἀναθεματίζομεν τοὺς μὴ μετὰ πάσης ἐλευθερίας κηρύττοντας σὺν τῷ πατρὶ καὶ τῷ υἱῷ τῆς μιᾶς καὶ τῆς αὐτῆς οὐσίας τε καὶ ἐξουσίας ὑπάρχειν τὸ ἅγιον πνεῦμα. Conf. fid. ap. Theod. H. E. V. 12.

1) Orig. δεῖ δὲ καὶ εἰς τὸ ἅγιον πιστεύειν πνεῦμα. in Joan. T. XXXVIII.

n. 9.

2) Orig. in Jerem. Hom. VIII. n. 1. Hippolyt. υἱῷ δὲ πιστεύομεν, πνεύματι ἁγίῳ προσκυνοῦμεν. adv. Noët. c. XII. Greg. Νaz. εἰ οὐ προσω κυνητὸν τὸ πνεῦμα, πῶς ἐμε θεοῖ διὰ τοῦ βαπτίσματος; εἰ δὲ προσκυνη τὸν πῶς οὐ σεπτόν; εἰ δὲ σεπτόν, πῶς οὐ θεὸς; or. XXXVII. Cyr. cat. IV, 16. Didym. trin. II, 5.

5) Als aus Gottes Substanz wahrhaftig hervorgehend, ist der heil. Geist nothwendig Gott, dem Vater und Sohne consubstantial. Wäre der Geist nicht Gott, so wäre die Idee der Trias damit vernichtet '). Wäre der Geist nicht Gott, so könnte er sich der Creatur nicht mittheilen 2), nicht in der Creatur wohnen 3), deren Verhältniß zu Gott in Erkenntniß, Willen und Leben nicht vermitteln *). Wie sehr man in Gedanken dessen Vollkommenheit steigern wollte, wenn man ihn nicht als Unendlichen glaubt, so kann man an keine Heiligung durch ihn3), an keine Theilhaftigkeit der Erlösung, die nur durch ihn ist, glauben und so nur in der Sünde und deren Bewußtseyn verharren.

1) Athan. ad Serap. I. n. 10. 11. 28. 30. Didym. Alex. οἱ γὰρ κτίσμα καὶ οὐκ ἄναρχον καλοῦντες ἀληθινὸν υἱὸν Θεὸν καὶ τὸ ἅγιον καὶ ζωοποιόν πνεῦμα, οὐ πιστεύουσιν εἰς τὰς ὑποστασεις ταύτας καν λέγωσι πιστεύειν. Trin. I. 34. Theod. ἐν πνεῦμα ἅγιον ὁ παρακλητός, ὃς πληρού τῆς τριάδος τὸν ἀριθμόν. Epl. CXVI.

2) Didym. ἡ κτίσις ἀμέθεκτός ἐστιν οὐσιωδῶς τῇ λογικῇ ψυχῇ ὡς ἐνοι κίζεσθαι αὐτὴν, μόνου γὰρ Θεοῦ ἴδιον τὸ οὕτως μετέχεσθαι. τὸ δὲ ἅγιον πνεῦμα μεθεκτὸν οὐσιωδῶς ὑπάρχει, ὡς ὁ πατὴρ καὶ ὁ υἱός. trin. II. 6. n. 7. Paschas, (Card. diac.) Authori tantum debetur hoc privilegium, ut conscientiam possit intrare secretam. Anima vero animae et angelus angelo conjungi potest, infundi non potest, quia hujusmodi naturarum genera tantum spiritus sancti, id est solius dei capacia sunt. De Sp. S. II, 1.

3) Didym. οὐδὲν δὲ κτιστὸν ὅσον ἀπὸ γραφῶν συνηθείας μετουσίας τρόπῳ μετέχεσθαι δύναται ἢ πληροῦν οὐσιωδῶς τὸν ἄνθρωπον. trin. I. 20. Son rem Satan bemerft er: ὡς οὐ μετεχόμενοι οὐδὲ δὲ ψυχῇ ὥσπερ ἐπι βατεύων. ibd.

4) Ath. τίς ὑμᾶς συνάψει τῷ θεῷ μὴ ἔχοντας πνεῦμα αὐτοῦ τοῦ Θεοῦ ἀλλὰ τῆς κτίσεως, ad Serap. Εpl. I. n. 29. Greg. Νaz. εἰ μὴ Θεὸς τὴ πνεῦμα τὸ ἅγιον, θεωτήτω πρώτου καὶ οὕτω με θεούτω τὸν ὁμότιμον. or. ΧΧιν. εἰ τέτακται μετ ̓ ἐμοῦ, πῶς ἐμὲ ποιεῖ θεὸν; ἢ πῶς συνάπτει Θεός τητι or. XXXVII. Didym. Alex. πῶς κατὰ αἱρετικοὺς οὐ Θεὸς ὁ ἡμᾶς θεοποιῶν; καὶ οὐ κύριος ὁ ἡμᾶς ἐλευθερῶν. Trin. II, 28.

5) Aug. Nullo modo autem redintegrari possemus per spiritum sanctum. nisi et ipse semper integer et incommutabilis permaneret, quod profecto non posset, nisi deus naturae esset ac ipsius substantiae, cui soli incommutabilitas atque, ut ita dicam, invertibilitas semper est. Mor. eccl. cathol. I, 13. n. 23.