auszudrücken scheint '), Cyprian 2), Dionys von Alexandrien 3), Makarius Magnes *), Hilarius von Poitiers 5), die apostolischen Christo manus intulerunt: ipsi quotidie corpus ejus lacerant. O manus praecidendae! Idol. c. VII. Vis autem sanguinis aliquid? habes Christi. Spect. c. XXVIII. Proinde panis et calicis sacramento jam in Evangelio probavimus corporis et sanguinis dominici veritatem adversus phantasma Marcionis. Marc. V, 8. Similiter et stationum diebus non putant plerique sacrificiorum orationibus interveniendum, quod statio solvenda sit accepto corpore domini; ergo devotum deo obsequium eucharistia resolvit, an magis deo obligat? Nonne solemnior erit statio tua, si et ad aram dei steteris? accepto corpore et reservato utrumque salvum est, et participatio sacrificii et executio officii. De Orat. c. XIX. Res. carn. c. VII. 1) S. die Dogmengeschichte II, 175.

....

....

2) Er eifert gegen einige Priefter, die, ante exomologesin delicti factam offerre pro illis (lapsis) et eucharistiam dare, id est sanctum domini corpus profanare audeant. Epl. X. Nunc non infirmis sed fortibus pax necessaria est, nec morientibus sed viventibus communicatio a nobis danda est, ut, quos excitamus et hortamur ad praelium, non inermes et nudos relinquamus, sed protectione sanguinis et corporis Christi muniamus, et cum ad hoc fiat eucharistia, ut possit accipientibus esse tutela, quos tutos esse contra adversarium volumus, munimento dominicae saturitatis armemus. Nam quomodo docemus aut provocamus eos in confessione nominis sanguinem suum fundere, si eis militaturis Christi sanguinem denegamus? Epl. LIV. ad Cornel. LXIII. ad Caecil. fonft oft.

3) Περὶ δὲ τῶν ἐν ἀφέδρῳ γυναικῶν εἰ προςῆκεν αὐτὰς οὕτω διακειμένας εἰς τὴν οἶκον εἰςιέναι τοῦ Θεοῦ, περιττὸν καὶ τὸ πυνθάνεσθαι νομίζω. οὐδὲ γὰρ αὐτὰς οἶμαι πιστὰς οὔσας καὶ εὐλαβεῖς τολμήσειν οὕτω διακειμέ νας ἢ τῇ τραπέζη τῇ ἁγίᾳ προςελθεῖν, ἢ τοῦ σώματος καὶ αἵματος τοῦ κυ ρίου προςάψασθαι. οὐδὲ γὰρ ἡ τὴν δωδεκαετή ῥύσιν ἔχουσα πρὸς τὴν ἴασιν σπεύδουσα ἔθιγεν αὐτοῦ, ἀλλὰ μόνου τοῦ κρασπέδου. Epl. Canonic. II. in Rhout. Reliq. sac. II, 392.

4) Οὐ γὰρ τύπος σώματος, οὐδὲ τύπος αἵματος, ὥς τινες ἐῤῥαψῳδησαν πεπηρωμένοι, ἀλλὰ κατ ̓ ἀλήθειαν αἷμα καὶ σῶμα Χριστοῦ. Epl. adv. Theosthenem. (ap. Galland. III, 541.)

5) Qui edit carnem meam et bibit sanguinem meum, in me manet et ego in eo. Non enim quis in eo erit, nisi in quo ipse fuerit, ejus tantum in se assumtam habens carnem, qui suam sumserit . . . . Haec ergo vitae nostrae causa est, quod in nobis carnalibus manentem per carnem Christum habemus. Trin. VIII, 16. Vere sub mysterio carnem corporis sui sumimus. ibd. n. 13.

Conftitutionen '), Cyrillus von Jerusalem 2), Jakobus von Nisibis 3), Ephrem der Syrer *), Gregor von Nyssa 3), Basilius der Große), Didymus von Alerandrien 7), Theodorus von Hera

1) Gie ermagnen au chren sie griefiet: Τοὺς τοῦ σωτηρίου σώματος καὶ τοῦ τιμίου αἵματος ἀξιώσαντας ὑμᾶς. ΙΙ, 33. Μεταλαβόντες τοῦ τι μίου σώματος καὶ τοῦ τιμίου αἵματος τοῦ Χριστοῦ εὐχαριστήσωμεν τῷ και ταξιώσαντι ἡμᾶς τῶν ἁγίων αὐτοῦ μυστηρίων. VIII, 14.

2) Προςιών οὖν, μὴ τεταμένοις τοῖς τῶν χειρῶν καρποῖς προςέρχου μηδὲ διηρημένοις τοῖς δακτύλοις· ἀλλὰ τὴν ἀριστερὰν θρόνον ποιήσας, τῇ δεξιᾷ ὡς μελλούσῃ βασιλέα ὑποδέχεσθαι καὶ κοιλάνας τὴν παλάμην, δέχου τὸ σώμα τοῦ Χριστοῦ ἐπιλέγων τὸ ̓Αμὴν, Cat. XXIII. n. 21. Εἶτα μετά τὸ κοινωνῆσαί σε τοῦ σώματος Χριστοῦ, προςέρχον καὶ τῷ ποτηρίῳ τοῦ αἵματος· μὴ ἀνατείνων τὰς χεῖρας, ἀλλὰ κύπτων καὶ τρόπῳ προςκυνήσεως καὶ σεβάσματος λέγων τὸ Ἀμὴν, ἁγιάζου, καὶ ἐκ τοῦ αἵματος μεταλαμβά νων Χριστοῦ. Ibid. n. 22.

....

3) Profecto nefas est, et omnino non decet, o homo, ut ostium, per quod ingreditur rex, extrahas . . . sordes, sed ut abstineas ab omni immunditia, et tunc sumas corpus et sanguinem Christi, cauteque custodias ostium per quod rex ingressus est. Serm. III. de jejunio n. 2.

4) Numen, quod non manducatur, in pane cibus evasit, in vino propinatur vis, quae non bibitur, et in oleo inungimur virtute, in quam talis non cadit usus. adv. Scrutat. Serm. VI. p. 12. T. III. ed. Syr. Quicunque cupis ab auctore sacramentorum haurire salutem, hunc fidei oculis intuere, Cruor postibus aspersus, petra, nubes, columna et virga etc. unigeniti imagines et umbrae fuerunt. Quandoquidem incredulus ille populus sacros ejusmodi typos citra examen admisit, vos, gentes, unigenitum mysteriorum thesaurum perscrutari absistite, ne coecorum populus de vestra ruina laetetur. adv. Scrut. Serm. IX. Serm. X. ibid. p. 23. Paraen. ad Poenit. XI. ibd. 429.

8) Τὸ θανατισθὲν ὑπὸ τοῦ Θεοῦ σῶμα ἐν τῷ ἡμετέρῳ γενόμενον ὅλον πρὸς ἑαυτὸ μεταποιεῖ καὶ μετατίθησι. Or. Cat. c. ΧΧΧVΙΙ.

6) Καὶ τὸ κοινωνεῖν καθ ̓ ἑκάστην ἡμέραν καὶ μεταλαμβάνειν τοῦ ἁγίου σώματος καὶ αἵματος τοῦ Χριστοῦ καλὸν καὶ ἐπωφελές . . . τίς γὰρ ἀμφι βάλλει, ὅτι τὸ μετέχειν συνεχῶς τῆς ζωῆς, οὐδὲν ἄλλο ἐστὶν, ἢ ζῆν πολύ λαχῶς. ἡμεῖς μέντοιγε τετάρτην καθ ̓ ἑκάστην ἑβδομάδα κοινωνοῦμεν, ἐν τῇ κυριακῇ, ἐν τῇ τετράδι, καὶ ἐν τῇ παρασκευῇ, καὶ ἐν τῷ σαββάτῳ καὶ ἐν ταῖς ἄλλαις ἡμέραις, ἐὰν ᾗ μνήμη ἁγίου τινος. Epl. XCIII. ad Caesariam Patriciam.

7) Κατηρτίσατο δὲ σῶμα τῇ ἐκκλησίᾳ δηλαδὴ τὸ κυριακὸν, αὐτὸς ὁ

flea'), Chryfoftomus), Epiphanius'), Ifidorus von Pelu

Χριστὸς οὐχ ἁπλῶς, ἀλλ ̓ ἐν τῷ καίρῳ τοῦ μυστικοῦ δείπνου, ὅταν ἔλεγε, λάβετε καὶ φάγετε· τότε τοίνυν τὸ σῶμα κατηρτίσατο προς μετάληψιν. In Ps. XXXIX, 7. ( Corder. cat. in Psalm.)

.....

1) Καὶ ἴσασιν οἱ μεμνημένοι τὸ πνευματικὸν ἔλαιον, ᾧ τὴν κεφαλὴν ἐπι ἀνθησαν, καὶ τὴν κρατυνοῦσαν μέθην οὐ διαλύουσαν, καὶ τὴν μυστικὴν τροφὴν ἣν προτίθεται, ἧς ἐντρυφῶσι . . . . . εἰς κρατῆρα ἐκέρασε (ἡ σοφία) τὸν ἑαυτῆς οἶνον, οἷον ἐξ αὐτῆς γενόμενον, οὔσης ἀμπέλου ἀληθινῆς. in Ps. ΧΧΙΙ, 5. ἄρτος ἀληθινὸς ὁ κύριος, καὶ ἡ σάρξ αὐτοῦ μυστικὴ ἐστι βρῶς σις. In Ps. XXXIII, 9.

2) Ακουέτωσαν οἱ μεμυημένοι. αὐτὸς, ὅταν δέῃ σε θρέψαι, οὐδὲ τῆς σαρκὸς φείδεται τῆς ἑαυτοῦ· ὅταν δέῃ σε ποτίσαι, οὐδὲ τοῦ αἵματος φείδε ται οὐδὲ φθονεῖ. σύ δε οὐδὲ ἄρτου μεταδίδως οὐδὲ ποτηρίου; Hom. in illud: vidua eligatur etc. n. 16. Ὁ μὲν γὰρ Ἠλίας μηλώτην ἀφῆκε τῷ ματ θητῇ, ὁ δὲ υἱὸς τοῦ Θεοῦ ἀναβαίνων τὴν σάρκα ἡμῖν κατέλιπε τὴν ἑαυτοῦ· ἀλλ' ὁ μὲν Ἠλίας ἀποδυσάμενος· ὁ δὲ Χριστὸς καὶ ἡμῖν κατέλιπε καὶ ἔχων ἀνῆλθε. Pop. Ant. Hom. I. n. 9. Καὶ τοῦτο τοίνυν σῶμα ἐστὶ κἀκεῖνο ὁ δὲ νομίζων τοῦτο ἔλαττον ἐκείνου εἶναι, οὐκ οἶδεν, ὅτι ὁ Χριστὸς καὶ νῦν παρέστι, καὶ νῦν ἐνεργεῖ. in II Tim. H. II. n. 4. Πόσοι νῦν λέγουσιν, ἐβουλόμην αὐτοῦ ἰδεῖν τὴν μορφὴν, τὸν τύπον, τὰ ἱμάτια, τὰ ὑποδήματα; ἰδοῦ· αὐτὸν ὁρᾷς, αὐτοῦ ἅπτη, αὐτὸν ἐσθίεις, καὶ σὺ μὲν ἱμάτια ἐπιθυμεῖς ἰδεῖν· αὐτὸς δὲ ἑαυτόν σοι δίδωσιν οὐκ ἰδεῖν μόνον, ἀλλὰ καὶ ἅψασθαι καὶ φαγεῖν, καὶ λαβεῖν ἔνδον. In Matth. LXXXII. n. 4. Ὅπερ οἱ ἄγγελοι βλέποντες φρίττουσι, καὶ οὐδὲ ἀντιβλέψαι τολμῶσιν ἀδεῶς διὰ τὸν ἐκεῖθεν ἐκφερομένην ἀστραπὴν, τούτῳ ἡμεῖς τρεφόμεθα, τούτῳ ἀναφυρόμεθα καὶ γεγόναμεν ἡμεῖς Χριστοῦ σῶμα ἕν καὶ σὰρξ μία. n. 5. Cf. Hom. XXV. n. 3. 4. L. n. 2. 3. LXXVIII, n. 4. LXXXII. n. 4. Poen. Hom. IX. n. 1. In I Cor. Hom. XXII. n. 2. XXIV. n. 1. XXVII. n. 4 sq.

ó

3) Ὁρῶμεν γάρ, ὅτι ἔλαβεν ὁ σώτηρ εἰς τὰς χεῖρας αὐτοῦ, ὡς ἔχει ἐν τῷ εὐαγγελίῳ, ὅτι ἀνέστη ἐν τῷ δείπνῳ καὶ ἔλαβε τάδε, καὶ εὐχαριστήσας εἶπε· τοῦτο μοῦ ἐστι τόδε .... καὶ ὁρῶμεν, ὅτι οὐκ ἴσον ἐστιν, οὐδὲ ὅμοιον, οὐ τῇ ἐνσάρκῳ εἰκονι, οὐ τῇ ἀοράτῳ θεότητι, οὐ τοῖς χαρακτῆρσι τῶν μελῶν· τὸ μὲν γάρ ἐστι στρυγγωλοιδὲς καὶ ἀναίσθητον, ὡς πρὸς τὴν δύναμιν· καὶ ἠθέλησεν χάριτι εἰπεῖν, τοῦτό μου ἐστὶ τόδε· καὶ οὐδεὶς ἀπιστεῖ τῷ λόγῳ ὁ γὰρ μὴ πιστεύων εἶναι αὐτὸν ἀληθινὸν, ὡς εἶπειν, ἐκπιπτει τῆς χάριτος καὶ τῆς σωτηρίας, ὅτι δὲ ἠκούσαμεν, πιστεύομεν ὅτι ἐστιν αὐτοῦ. τὸν δὲ κύριον ἡμῶν οἴδαμεν ὅλον αἴσθησιν, ὅλον αἰσθητικὸν, ὅλον

fium 1), Siricius'), Ambrofius 3), Optatus von Milevis*), Paulin von Nola ), Augustin), Hieronymus '), Theodoret"),

θεόν, ὅλον κινοῦντα, ὅλον ἐνεργοῦντα, ὅλον ἀκατάληπτον, ἀλλὰ μετὰ χάρι τος ἡμῖν τούτο δεδωρημένον. Ancor. n. 57.

1) Καὶ τῶν ἀχράντων μυστηρίων μιαραῖς χερσὶ τολμῶντες άπτεσθαι μυρίων εἰσὶ τιμωριῶν ἄξιοι. ενόχους γὰρ ἑαυτοὺς ἀποφαίνουσι κατὰ τὴν ἀψευδῆ τοῦ Παύλου φωνὴν τοῦ σώματος καὶ τοῦ αἵματος τοῦ κυρίου. 1. III. Epl. CCCLXIV.

2) Quos (die durch Gößendienst Befleckten) a Christi corpore et sanguine, quo dudum redempti fuerant renascendo, jubemus abscidi. Epl. I. ad Himer. Tarac. c. III. n. 4.

3) Ista autem esca, quam accipis, iste panis vivus, qui descendit de coelo, vitae aeternae substantiam subministrat, et quicunque hunc manducaverit, non morietur in aeternum, id est corpus Christi. De myst. cap. VIII. n. 47. Considera nunc, utrum praestantior sit panis angelorum, an caro Christi, quae utique corpus est vitae. Manna illud e coelo, hoc supra coelum; illud coeli, hoc domini coelorum . . . Illis aqua de petra fluxit, tibi sanguis e Christo, illos ad horam satiavit aqua, te sanguis diluit n aeternum. Judaeus bibit et stitit, tu, cum biberis, sitire non poteris; et illud in umbra, hoc in veritate. n. 48. Et hoc, quod conficimus corpus, ex virgine est; quid hic quaeris naturae ordinem in Christi corpore, cum praeter naturam sit ipse dominus partus ex virgine? vera utique caro Christi, quae crucifixa est, quae sepulta est, vere ergo carnis illius sacramentum est. IX. n. 53. Sac. IV, 4. 5. in Psalm. XLIII. n. 36.

4) Quid est enim altare, nisi sedes corporis et sanguinis Christi. c. Donat. VI, 1. Calices Christi sanguinis portatores. VI, 2.

5) Aqua fluxit et sanguine, ut pariter salutiferos nobis funderet fontes, aquam gratiae et sanguinem sacramenti, qui idem est et fons nostrae salutis et pretium. Epl. XLII. ad Amand. n. 4.

6) Ecclesia. . . immolat deo in corpore Christi sacrificium laudis. Cont. adv. leg. et proph. I. n. 39. II, 9. cont. Faust. XII, 10. Trin. III, 10. 7) Descendi (fpricht Gottes Sohn) de coelo, assumpsi formam hominis et tradidi eis esum corporis mei. in Osee c. II. Polluimus panem, id est corpus Christi, quando indigni accedimus ad altare, et sordidi mundum sanguinem bibimus. In Mal. I, 7. Mysterium corporis et sanguinis suis tradidit discipulis, et aeternam nobis agni immaculati reliquit festivitatem. in Ezech. XLI. Ad Hedib. II. in Matth. XXVI, 26.

8) Nach Anführung von Luc. XXII, 19. Oi toivvv šoJióvteg toũ vʊyφίου τὰ μέλη καὶ πίνοντες αὐτοῦ τὸ αἷμα, τῆς γαμικῆς αὐτοῦ τυγχάνουσι

Gaudentius von Briren 1), Theophilus von Alexandrien 2), Cyrillus von Alerandrien 3), Nilus der Mönch und Schüler des heil.

κοινωνίας. In Cantic. III, 11. Εκτρέφων (Χριστός) αὐτὴν (ἐκκλησίαν) καὶ θάλπων καὶ τὸ οἰκεῖον αὐτῇ σῶμα καὶ αἷμα προςφέρων. In Eph. V, 29. Repr. Anath. ΧΙ.

....

1) Ergo in hac veritate, qua sumus, unus pro omnibus mortuus est, et unus per singulas ecclesiarum domos in mysterio panis et vini reficit immolatus, vivificat creditus, consecrantes sanctificat consecratus. Haec agni caro, hic sanguis est Ipse igitur naturarum creator et dominus, qui de terra producit panem, de pane rursus (quia et potest et promisit) efficit proprium corpus, et qui de aqua vinum fecit, facit et de vino sanguinem suum. In Exod. Tract. II. p. 240. ed. Brix. Ne lento corde et ore languido sacramentum dominici corporis sumamus, sed cum omni aviditate animi quasi vere esurientes et sitientes justitiam. Ibid. p. 242. 2) Lit. Paschal. ann. 401. n. ΧΙ.

3) Δέδωκεν ἡμῖν οὐ Μαννὰ τὸ αἰσθητὸν, ἑαυτὸν δὲ μᾶλλον εἰς ἁγίαν καὶ ζωοποιὸν καὶ πανάγιον ὄντως τροφήν. cont. Julian. I. VIII. Καὶ οὐχὶ δὴ πάντως ἀποθρέψει πάλιν τῇ ἰδίᾳ σαρκὶ καὶ ζωοποιήσει τῷ αἵματι, καθάπερ ἀμέλει καὶ νῦν, ἀλλ' ὡς ἤδη καθηργημένου θανάτου καὶ λυθείσης εἰς ἅπαν τῆς φθορᾶς νοητὸς ἔσται τις ὁ τοῦ ἁγιάζοντος τρόπος. Ador. in Spirit. et verit. 1. XVII. T. I. p. 597. dub. Λεγέτω γάρ τις ἡμῖν τὴν αἰτίαν καὶ δι δασκέτω παρελθὼν τῆς μυστικῆς εὐλογίας τὴν δύναμιν. γίνεται γὰρ ἐν ἡμῖν διὰ τί; ἆρ ̓ οὐχι καὶ σωματικῶς ἡμῖν ἐνοικίζουσα τὸν Χριστὸν τῇ μεθέξει καὶ κοινωνίᾳ τῆς ἁγίας αὐτοῦ σαρκός; In Joan. XV, 1. unb ibid. nag Knfüprung von Joan. VI, 56.: Ἐν γὰρ δὴ τούτῳ μάλιστα κατιδεῖν ἄξιον, ὡς οὐ κατὰ σχέσιν τινα μόνην τὴν ἐν διαθέσει νοουμένην ἐν ἡμῖν ἔσεσθαί φησιν ὁ Χριστὸς, ἀλλὰ καὶ κατὰ μέθεξιν ἤτοι φυσικὴν· ὡςπὲρ γὰρ εἴτις κη ρὸν ἑτέρῳ συναναπλέξας κηρῷ τῷ πυρὶ συγκατατήξας ἔν τι τὸ ἐξ ἀμφοῖν ἐργάζεται, οὕτω διὰ τῆς μεταλήψεως τοῦ σώματος τοῦ Χριστοῦ καὶ τῆς τοῦ τιμίου αἵματος αὐτὸς μὲν ἐν ἡμῖν, ἡμεῖς δὲ αὖ πάλιν ἐν αὐτῷ συνε νούμεθα. οὐ γὰρ ἦν ἑτέρως ζωοποιηθῆναι δύνασθαι τὸ φθείρεσθαι πεφυκός, εἰ μὴ συνεπλάκη σωματικῶς τῷ σώματι τῆς κατὰ φύσιν ζωῆς, τοῦτ ̓ ἐστι τοῦ μονογενοῦς . . ..... Εὐλογώτατα (nad bem Gleiφηίβ ber Gr{Φeinung Chrifί πας αφέ Sagen) τοιγαροῦν τὰς ἁγίας συνόδους ἐν ταῖς ἐκκλησίαις ποιούμεθα κατὰ τὴν ὀγδόην· καὶ εἰ χρή τι καὶ μυστικώτερον εἰπεῖν, διὰ τὴν τῶν νοημάτων ἀπαραίτητον χρείαν ἀποκλείομεν μὲν τὰς θύρας, ἐπιφαι νεται πᾶσιν ἡμῖν ὁ Χριστὸς, ἀοράτως τε καὶ ὁρατῶς, ἀοράτως μὲν ὡς Θεὸς, ὁρατῶς δὲ πάλιν ἐν σώματι· ἐπιτρέπει δὲ καὶ δίδωσι τῆς ἁγίας αὐτ Slee's Dogm. III. Dritte Kuf. 13