tiochien 1), Clemens von Alexandrien 2), Origenes'), Tertul,

†) Πολλοῖς γὰρ ἀνθρώποις ἄλογα καὶ οὐκ ἄξια θεοῦ τὰ τοιαῦτα διδάγ ματα ἔδοξεν εἶναι, μὴ λαβοῦσι χάριν τοῦ γνῶναι. Tryph. XX. nad 2η. fügrung son Matth. ΧΙ, 27. Απεκάλυψεν οὖν ἡμῖν τὰ πάντα ὅσα καὶ ἀπὸ τῶν γραφῶν διὰ τῆς χάριτος αὐτοῦ νενοήκαμεν. Ibid. C. Οἴεσθε ἂν ἡμᾶς ποτέ, ὦ ἄνδρες, νενοηκέναι δυνηθῆναι ἐν τοῖς γραφαῖς ταῦτα, εἰ μὴ θηλήματι τοῦ Θεοῦ τοῦ θελήσαντος αὐτὰ ἐλάβομεν χάριν τοῦ νοῆσαι. Ibid. CXIX. Ἡμῖν οὖν ἐδόθη καὶ ἀκοῦσαι καὶ συνεῖναι καὶ σωθῆναι διὰ τούτου τοῦ Χριστοῦ, καὶ τὰ τοῦ πατρὸς ἐπιγνῶναι πάντα. CXXI. εἰς πίστιν ἄγει ἡμᾶς. Apol. I, 10.

††) Οὐ παρὰ θεοῦ περὶ θεοῦ ἀξιώσαντες μαθεῖν (bie beibnifden Beifen), ἄλλα παρὰ αὐτοῦ ἕκαστος, διὸ καὶ ἄλλος ἄλλως ἐδογμάτισε. Leg. n. VII.

1) Τοῦτον (Θεοῦ) ἀγνοεῖς· τοῦτο δέ σοι συμβέβηκε διὰ τὴν τύφλωσιν τῆς ψυχῆς καὶ πώρωσιν τῆς καρδίας σου· ἀλλὰ, εἰ βούλει, δύνασαι θερα πευθῆναι ἐπιδὸς σεαυτὸν τῷ ἰατρῷ παρακεντήσει σου τοὺς ὀφθαλμοὺς τῆς ψυχῆς καὶ τῆς καρδίας. Τίς ἐστιν ὁ ἰατρὸς; ὁ Θεὸς, ὁ θεραπεύων καὶ ζωο ποιῶν διὰ τοῦ λόγου καὶ τῆς σοφίας. Autol. II, 7.

2) Εἰ μὴ τὸν λόγον ἔγνωμεν, καὶ τούτῳ κατηυγάσθημεν, οὐδὲν αὐτῶν σιτευομένων ὀρνίθων ἐλειπόμεθα, ἐν σκότῳ πιαινόμενοι καὶ θανάτῳ τρεφό μενοι Χωρήσωμεν τὸ φῶς, ἵνα χωρήσωμεν τὸν Θεόν. Coh. ΧΙ. Οὗτος (Λόγος ) ἐστὶν ὁ τῶν ὅλων τὸν πατέρα ἐκκαλύπτων, ᾧ ἂν βούληται. Strom. 1, 28. Λείπεται δὲ θείᾳ χάριτι, καὶ τῷ μόνῳ παρ ̓ αὐτοῦ λόγῳ τὸν ἅγνωστον (Θεόν) νοεῖν. V, 12. Πίστις δὲ ἅμα βαπτίσματι ἁγίῳ παιδεύεται πνεύματι. Paed. Ι, 6. πρὸ καταβολῆς κόσμου εἰς πίστιν ἐγνώσθημεν. Ibid. I, 7.

3) Χάρισμά ἐστιν ἡ πίστις. Joan. T. XIII. n. 52. Ea quae sunt superna et divina, ea cum in praesenti fuerint, non videntur, nisi ipsa voluerint, et in voluntate eorum est videri, vel non videri. Gratia dei fuit, ut appareret Abraham vel caeteris prophetis, -non quod oculus tantum cordis Abraham in causa fuerit, ut cerneret deum, sed gratia dei ultro se aspiciendam praebuerit viro justo. In Luc. Hom. III. Eixòç, μείζονα μὲν ἤ κατα τὴν ἀνθρωπίνην φύσιν εἶναι τὴν γνῶσιν τοῦ Θεοῦ .... χρηστότητι δὲ καὶ φιλανθρωπίᾳ τοῦ Θεοῦ, καὶ παραδόξω καὶ θεωτέρα χάριτι φθάνειν τὴν τοῦ θεοῦ γνῶσιν ἐπὶ τοὺς προγνώσει θεοῦ καταληφθέντας, ὅτι ἀξίως βιώσουσι. Cels. VII, 44. Omnis scientia de patre revelante filio in spiritu sancto cognoscitur . . . . Ita sentiendum est, quod sicut filius, qui solus cognoscit patrem, revelat cui vult, ita spiritus sanctus, qui solus scrutatur etiam alta dei, revelat deum, cui vult. Princ. I, 3. n. 4.

....

lian'), Lactantius). Ebenso Lucian der Martyrer '), Gregorius der Wunderthäter*), Hilarius '), Athanasius ®), Marius

1) Cui veritas comperta est sine deo? cui deus cognitus est sine deo? cui deus cognitus est sine Christo? cui Christus exploratus est sine spiritu sancto. De anim. I.

2) Unde nobis aliquo lumine opus est ad depellendas tenebras, quibus offusa est hominis cogitatio, quoniam in carne mortali agentes nostris sensibus divinare non possumus. Lumen autem mentis humanae deus est, quem qui cognoverit et in pectus admiserit, illuminato corde mysterium veritatis agnoscet: remoto autem deo coelestique doctrina, omnia erroribus plena sunt. Ira dei c. I.

3) Auctor nobis de deo deus est. Neque enim posset sublimis illa majestas sensibus humanae mentis illabi, nisi vel spiritus sui virtute delata, vel verbi ac sapientiae suae interpretationibus indicata. Or. coram Praeside ap. Ruf. H. E. IX, 6.

4) Εἴτε οὖν ἀπὸ κτίσεώς τις νοεῖ τὸν θεὸν, εἴτε ἐκ τῶν θείων γραφῶν διδάσκεται, οὐκ ἄνευ τῆς σοφίας αὐτοῦ γνῶναι ἢ ἀκοῦσαι περὶ αὐτοῦ δύκαται· καὶ ὁ ἐπικαλούμενος ὀρθῶς τὸν θεὸν, ἐπικαλεῖται δι' υἱοῦ· καὶ ὁ προςερχόμενος οἰκείως, διὰ Χριστοῦ ἔρχεται προςελθεῖν δὲ ἀδύνατον τῷ υἱῷ χωρὶς τοῦ πνεύματος· τὸ πνεῦμα γὰρ καὶ ἡ ζωὴ καὶ ἡ ἁγία μόρφωσις τῶν ὅλων. καὶ τοῦτο ἐκπέμπων ὁ Θεὸς δι' υἱοῦ, τὴν κτίσιν ὁμοιοῖ πρὸς ἑαυτὸν. Fid. Greg. Thaum. in Maj. VII, II. p. 170.

5) Non potest deus, nisi per deum, intelligi. Trin. V, 20. A deo discendum, quid de deo intelligendum sit, quia nonnisi se auctore cognoscitur. Adsit licet saecularis doctrinae elaborata institutio, adsit vitae innocentia; haec quidem perficient ad conscientiae gratulationem, non tamen cognitionem dei consequentur. Trin. V, 21. Et in eo me judica, si mihi crimen est, nimium me per filium tuum et legi et prophetis et apostolis credidisse. VI, 21.

6) Ὁ Θεὸς ὁ πάντων ἔχων τὸ κράτος, ὅτε τὸ τῶν ἀνθρώπων γένος διὰ τοῦ ἰδίου λόγου ἐποίει, κατιδὼν πάλιν τὴν ἀσθένειαν τῆς φύσεως αὐτῶν, ὡς οὐχ ἱκανὰ εἴη ἐξ ἑαυτῆς γνῶναι τὸν δημιουργόν, οὐδ ̓ ὅλως ἔννοιαν λα βεῖν θεοῦ, τῷ τὸν μὲν εἶναι ἀγένητον, τὰ δὲ ἐξ οὐκ ὄντων γεγενῆσθαι, καὶ τὸν μὲν ἀσώματον εἶναι, τοὺς δὲ ἀνθρώπους κάτω που σώματι που πλάσθαι, καὶ ὅλως πολλὴν εἶναι τὴν τῶν γεννητῶν ἔλλειψιν πρὸς τὴν τοῦ πεποιηκότος κατάληψιν καὶ γνώσιν κ. τ. λ. barum habe er bem Wenden das Ebenbild seines Sohnes eingedrückt. Inc. V. D. n. 11. "Neπep our δι' αὐτοῦ (υἱοῦ) ἀποκαλύπτεται θεὸς τοῖς γινώσκουσι. Ad Serap. II, 6.

Victorinus 1), Bafilius der Große 2), ein Gregorius von Nyssa 3), Gregor von Nazianz *), Tichonius ), Hieronymus +), Chryso

1) Nemo cognoscit deum, nisi qui vocatus est. In Gal. I, 15. Ipsa autem cognoscentia patris, id est cum cognoscimus patrem, ipsa vox est spiritus nostri ad deum, quem spiritum nobis dedit deus, cognitio consonans cum eo, quem cognoscit, quasi quaedam vox est in eum, quem cognoscit. Ergo quoniam et per deum et per Christum cognoscimus deum, efficimur filii et ipsi dei, et ipsa cognitione vocem habemus ad deum patrem: quomodo enim solus est, qui cognoscat deum, Christus, et ex eo, quod cognoscit, cognitionem habet, ita eum vocat atque illum appellat, quia eum cognovit. Idcirco Christus dei verbum est; dixi enim, quod cognitiones quaeque cum nos intelligere faciant et designare et capere et concipere id, quod intelligimus, quasi illud quale sit cognitione appellamus, accipimus enim in illum, quem cognoscimus, verbum, cum quid sit appellamus, quia cognovimus ea: quae est omnis cognitio ejus rei, quam cognoscimus. Ergo Christus, quia cognoscit deum, dei verbum est, et spiritus, quia nobis Christus datur, dat nobis cognitionem dei per ipsum se; inde fit, ut et nos verbum simus et in Christum et in deum et idcirco clamemus cognitores. Cognitor autem cum est ipsius cogniti, fit, ut cognitum pater sit, cognitor filius; quod si ita est, merito cum cognoscimus per Jesum patrem, et cognitione verbum ipsius efficimur. In Gal. IV, 6.

2) Ο μέντοι τῇ θειότητι τοῦ πνεύματος ανακραθεὶς νοῦς, οὗτος ἤδη τῶν μεγάλων ἐστὶ θεωρημάτων ἐποπτικὸς, καὶ καθορᾷ τὰ θεῖα κάλη τοσοῦ τον μέντοι, ὅσον ἡ χάρις ἐνδίδωσιν. Epl. CCXXXIII. n. 1. Ἡ τοίνυν ὁδὸς τῆς θεογνωσίας ἐστιν ἀπὸ ἑνὸς πνεύματος διὰ τοῦ ἑνὸς υἱοῦ ἐπὶ τὸν ἕνα πατέρα. Sp. S. XVIII. n. 47.

3) Οὔτε πατὴρ χωρὶς υἱοῦ ποτὲ ἐννοεῖται, οὔτε υἱὸς δίχα τοῦ ἁγίου πνεύματος καταλαμβάνεται. De Sp. S. in Μaj. Coll. VIII. II. p. 16. Οὐκοῦν, εἰ χωρὶς τοῦ πνεύματος οὔτε κύριον Ἰησοῦν ἐστιν εἰπεῖν, καθώς φησιν ὁ ἀπόστολος, οὔτε τὴν πατρικὴν δόξαν κατανοῆσαι· δέδεικται σαφῶς, ὅτι, ὅπου τὸ πνεῦμα ἐστιν, ἐκεῖ καὶ ὁ υἱὸς καθορᾶται καὶ ἡ πατρικὴ δόξα καταλαμβάνεται. In S. Stephan. p. 364. T. III. Morel. Οὐ γάρ ἐστι ἐν περινοίᾳ γενέσθαι τοῦ Θεοῦ μὴ προκαταυγασθέντα τῷ πνεύματι. De differ. essent. et hypost. p. 31. T. III.

4) Οὐ γὰρ οἷόν τε ἄλλως ἐν περινοίᾳ Θεοῦ γενέσθαι σώματος ὑλικοῦ καὶ δεσμίου νοῦ πάχος μὴ βοηθούμενον. Or. XLII.

8) Omne opus nostrum fides est. Quae quanta fuerit, deus in nobis operatur. De septem regulis. reg. III.

stomus 1), Cassian 2), Auguftin3), Faustin*), Cyrillus von Alerandrien '), Theodoret ®). Fest steht's bei den Vätern, daß Erfenntniß des Göttlichen nur durch Gott'), den Vater +), den

†) Quod si crediderit proprio cogitatui et absque gratia spiritus sancti invenire se existimaverit veritatem, quasi aurum sordidum, animalis hominis appellatione signatur. In Gal. V, 17.

1) Τῆς τοῦ πνεύματος χρεία χωρηγίας εἰς τὸ ἀναβῆναι πρὸς τὸ ὕψος τῆς πίστεως, καὶ τῶν λογισμῶν τὴν ἀσθένειαν ἀτιμάσαι. In Ps. CXV. n. 2. μηδὲν ἡμέτερον νομίζωμεν, ὅπου καὶ γε καὶ αὐτὴ ἡ πίστις οὐχ ἡμέτερον ὅτι δὲ οὐχ ἡμέτερον, ἄκουε Παύλου λέγοντος· καὶ τοῦτο οὐκ ἐξ ἡμῶν, Θεοῦ τὸ δῶρον. In Act. Hom. ΧΧΧ. n. 3.

2) Aequum est, ut de agnitione illius ipsi credamus, cujus scilicet totum est, quod de eo credimus, quia agnosci utique deus ab homine non potuit, nisi agnitionem sui ipse tribuisset. de incarn. IV, 4.

3) Nec ipsa fides esset in nobis, nisi deus unicuique partiretur mensuram fidei. Epl. CLXXXVI. ad Paulin. n. 4. Fides igitur ad Christum nos trahit, quae nisi desuper gratuito munere nobis daretur, non ipse diceret, nemo potest venire ad me etc. Epl. CXCIV. ad Sixtum. n. 12. Non haberet fidem (homo) nisi accepisset spiritum fidei. ibd. n. 15.

4) Non impie intelligimus, si hunc intellectum bonum (1 Joan. V.) dixerimus spiritum sanctum esse, qui et dicitur spiritus intelligentiae, in quo cognoscimus ipsum verum. Sine spiritu enim sancto non potest veritas cognosci. C. Arian. c. II.

5) Αποκαλύπτεσθαι δὲ διὰ πατρὸς καὶ υἱοῦ τὴν γνῶσιν πιστεύομεν τῷ τῆς διανοίας ὀπτικῷ καὶ τῇ τῆς πίστεως θεωρίᾳ. De trin. c. Χ. Οὐκ ἐφ' οἷς ᾠήθης, φησίν, ὦ Νικόδημε, τὸ πιστεύειν ἐστιν, οὐκ ἀρκέσει ὁ λόγος εἰς δικαιοσύνην, οὐδ ̓ ἐν ψίλοις κατορθώσεις ρήμασι τὴν εὐσέβειαν· θέλημα γὰρ τοῦ πατρὸς, μέτοχον τοῦ ἁγίου πνεύματος ἀναδεχθῆναι τὸν ἄνθρω που, ἀσυνήθη καὶ ξένην ἀναγεννηθέντα ζωὴν, καὶ οὐρανοῦ χρηματίσαι που λίτην τὸν ἀπὸ γῆς. In Joan. l. II. c. XL.

6) Ταῦτα (bie Wrinitätslehre ) δὲ οὐκ ἔνεστι μαθεῖν ἀκριβῶς τὸν μὴ τοῖς θείοις ἐντετυχηκότα λόγοις καὶ τὸ τῆς γνώσεως φῶς παρὰ τῆς θείας δεξάμενον χάριτος. graec. affect. cur. disput. II. αὐτὸς γὰρ καὶ ἡμῖν βεβαίαν περὶ τὸν Χριστὸν ἐδωρήσατο πίστιν. In II Cor. 1, 21. δώρα

Θεοῦ κέκληκε καὶ τὸ πιστεῦσαι. In Phil. I, 30.

7) Athen. leg. VII. Clem. Str. V, 1. Tert. an. I. Hil. trin. V, 20. 21. In Ps. CXXV. n. 2.

Sohn 1), den heil. Geist 2), durch die Gnade 3) bedingt ist, Gott fennt, das lehren sie, nur der von Gott Unterrichtete *), der dem Logos Eingepfropfte ), der Umgeborne, neu Belebte®), der vom Geist mit Gott Vermittelte 7). Durch den Sohn wird der Vater ), durch den Vater ) und den heil. Geist †) der Sohn, Gott

†) Iren. Quoniam impossibile est, sine deo discere deum, per verbum suum docet hominem scire deum. IV, 5. n. 1. Cyr. trin. c. X. 1) Tert. an. I. Clem. Str. II, 4. Athan. Serap. II, 6. Chrys. in II Cor. Hom. VIII. n. 3. Prosp. voc. gent. I, 23. 2) Orig. Cels. VII, 44.

Mac. qu. in Script. LIX.

Tert. an. I. Nil. 1. I. Epl. XVI. XVIII. Prosp. voc. gent. I, 23.

3) Clem. strom. VI, 18. Aug. Cum enim dicitur, quod nos cognoscit deus, cognitionem sui nobis praestat, ut per hoc intelligamus, ne hoc quidem nobis tribuendum, quod nos scimus deum, sed eam quoque scientiam nobis tribuamus. Epl. CXL. ad Honorat. n. 81.

4) Clem. Strom. VI, 15. Hilar.] trin. IV, 14. Ipsi de se deo credendum est, et iis, quae de se cognitioni nostrae sese tribuit obsequendum. Didym. in Ps. XCVII, 3. CXVIII, 43.

5) Clem. Str. VI, 15. Cf. Paed. II, 12.

6) Athan. cont. Ari. or. IV. n. 34. Macar. de charit. c. XI.

7) Ath. Ἡμεῖς δὲ χωρὶς μὲν τοῦ πνεύματος ξένοι καὶ μακράν ἐσμεν τοῦ Θεοῦ· τῇ δὲ τοῦ πνεύματος μετοχῇ συναπτόμεθα τῇ θεότητι. Cont. Ari. or. III. n. 24.

8) Iren. Per eum (filium) revelatur et manifestatur omnibus, quibus revelatur, cognoscunt enim eum hi, quibus revelaverit filius. II, 30. n. 9. Secundum magnitudinem quidem ignotus est omnibus his, qui ab eo facti sunt ... secundum autem dilectionem cognoscitur semper per eum, per quem constituit omnia. IV, 20. n. 4. Cfr. III, 11. n. 6. IV, 6. n. 4. 7. n. 2. 3. Justin. Tryph. CXXI. Clem. Strom. V, 1. Orig. Princ. I, 3. n. 4. adv. Cels. VI, 7. Greg. Thaum. fid.

9) Iren. IV, 6. 3. Neque patrem cognoscere quis potest nisi verbo dei, id est nisi filio revelante, neque filium sine patris beneplacito. IV, 7. n. 3. III, 11. n. 6. Clem. Strom. VI, 13. Orig. cuộc gặp thu nướng γεννητῆς φύσεως πρωτότοκον κατ ̓ ἀξίαν εἰδέναι τις δύναται, ὡς ὁ γεννήσας αὐτὸν πατὴρ οὐδὲ τὸν πατέρα ὡς ὁ ἔμψυχος λόγος καὶ σοφία αὐτοῦ καὶ ἀληθεία οὐ μετόχῃ περιαιροῦντος ἀπὸ τοῦ πατρὸς τὸ λεγόμενον σκότος ο ἔθετο ἀποκρύφην αὐτοῦ καὶ ἀποκαλύπτουν τοι οὕτω τὸν πατέρα ότι ποτ ̓ ἂν χωρῇ γιγνώσκειν αὐτὸν, γινώσκει. Cels. VI, 17.

......