amplitudineque, cæsa toto campo ac prostrata diverse jacebant.

m

41. His rebus gestis, postero die Cæsar ex omnibus præsidiis cohortes eduxit, atque omnes suas copias in campo instruxit. Scipio, suis male acceptis, occisis convulneratisque, intra suas continere se munitiones cœpit. Cæsar, instructa acie,' secundum infimas jugi radices, propius munitiones leniter accessit. Jamque minus mille passuum ab oppido Uzita,107 quod Scipio tenebat, aberant legiones Julianæ, cum Scipio, veritus, ne oppidum amitteret, unde aquari" reliquisque rebus sublevari ejus exercitus consuerat, eductis omnibus copiis, quadruplici acie instructa ex instituto suo, prima equestri turmatim directa,P elephantisque turritis interpositis armatisque, suppetias ire contendit. Quod ubi Cæsar animadvertit, arbitratus, Scipionem ad dimicandum paratum ad se certo animo venire, in eo loco, quo paulo ante commemoravi, ante oppidum constitit, suamque aciem mediam eo oppido texit; dextrum sinistrumque cornu,' ubi elephanti erant, in conspectus patenti adversariorum constituit.

42. Cum jam prope solis occasum Cæsar expectavisset, neque ex eo loco, quo constiterat, Scipionem progredi propius se animadvertisset; locoque magis se defendere, si res coëgisset, quam in campo cominus consistere audere;

b diversa L. sec. deest Dorv. Edd. R. M. V. male. vulgo deducit.i exstruxit Dorv. Sic Mss. Urs. Pet. Sc. Leidd. Dorv. Ed. Ber. ut c. 5. 7. 39. 52. et passim. vulgo vulner.—' instructam aciem L. pr. Dorv.- passibus L. sec, - adaquari L. sec. Dorv. Edd. R. M. V. ad viII. 42.— ita Mss. o. et Edd. pp. non consueverat.—P derecta L. pr.- inpositis L. pr. cornum Scal.— conspectum Dorv.- deest L. pr. cum advert. L. sec. advert. Dorv. fors. rur.

NOTE

in Phocicis : Εἰσὶ δὲ καὶ ἄλλως οἱ Κελτοί μακρῷ πάντας υπερηρκότες μήκει τοὺς avepárovs: Sunt alioqui Galli longe magnitudine superantes ceteros homines. Gallos corpora plusquam humana habere mémoriæ prodidit Jornandes, celsioris staturæ Ammianus, procera Livius, molles alboque corpore facit

Strabo. Sed gentem hanc adulteraverunt suis coloniis Romani, nec tantummodo coloniis, sed matrimoniis, et furtivis aut violentis passim concubitibus.

107 Uzita] Uzitam Strabo tradit esse eversam a Cæsare in bello quod adversus Scipionem gessit in Africa.

non est visa ratio propius accedendi eo die ad oppidum, quoniam ibi præsidium grande Numidarum esse cognoverat, hostesque mediam aciem suam oppido texisse; sibique difficile factu" esse intellexit, simul et oppidum uno tempore oppugnare, et in acie in cornu dextro ac sinistro ex iniquiore loco pugnare, præsertim cum milites a mane diei jejuni sub armis stetissent defatigati. Itaque reductis suis" copiis in castra, postero die propius eorum aciem instituit" exporrigere munitiones.

43. Interim Considius, qui Achillan octo cohortibus stipendiariis* Numidis Gætulisque obsidebat, ubi C. Messius cohortibus præerat, diu multumque expertus, magnisque operibus sæpe admotis, et iis ab oppidanis incensis, cum proficeret nihil, subito nuntio de equestri prælio allatoa 108 commotus, frumento, cujus in castris copiam habuerat, incenso, vino, oleo, ceterisque rebus, quæ ad victum parari solent, corruptis, Achillan, quam obsidebat, deseruit, atque, itinere per regnum Jubæ facto, copias cum Scipione partitus, Adrumetum se recepit.

e

44. Interea ex secundo commeatu, quem a Sicilia miserat Allienus, navis una, in qua fuerat Q. Cominius et L. Ticidad eques Romanus, ab residua classe cum erravisset, delataque esset vento ad Thapson, a Virgilio scaphis naviculisque actuariis excepta est, et ad Scipionem deducta. Item altera navis trierish ex eadem classe, errabunda ac tempestate ad Ægimurum'09 delata, a classe Vari et M.

sus animum adv.—" factum Sc. L. pr. V. ad B. G. IV. 30.- L. pr. inter versus. -" institit Pet.- vulgo et cohortes stipendiarias.—y deest copula L. sec. Dorv. proficeretur Scal. V. ad 1v. 19.—ä illi a. L. sec.-b ad Siciliam L. pr.e Commius L. pr. Edd. Ald. Man. Plant. et infra perperam.- Titida Dorv. Edd. R. M. V. Ticide L. pr.-e errasset L. pr. erravissent Sc.-fita Sc. Leidd. Dorv. non Thapsum. licet ita quoque c. 46. 53.— ad Sc. desunt Sc. L. pr. adducta Sc. Pet. abducta L. pr. V. ad B. Civ. 11. 52.—h vulgo triremis.—¡ dedu

NOTE

108 Subito nuntio de equestri prælio a Cosura inter Siciliam et Africam allato] Quo Scipioniani fusi erant.

109 Egimurum] Egimurus Africi maris insula (scopulos potius quam insulam ait esse Plinius) haud procul

posita. De ea sic iterum Plinius: Sinum Carthaginis claudit insula Ægimurus.' Fortasse Goulette. Quidam Gaiette

Octavii est capta, in qua milites veterani cum uno centurione et nonnulli tirones fuerunt: quos Varus, asservatos sine contumelia, deducendosi curavit ad Scipionem. Qui postquam ad eum pervenerunt et ante suggestum ejus constiterunt; Non vestra,' inquit, sponte vós, certo scio, sed ' illius scelerati vestri imperatoris impulsu et imperio coactos, cives et optimum quemque nefarie consectari. Quos 'quoniam fortuna in nostram detulit potestatem, si, id quod facere debetis, rempublicam cum optimo quoque defen'detis,' certum est, vobis vitam et pecuniam donare. Qua'propter, quid sentiatis, proloquimini.'

'm

0

45. Hac habita oratione, Scipio, cum existimasset," pro suo beneficio sine dubio ab iis gratias sibi actum iri, potestatem iis dicendi fecit. Ex eis centurio legionis quartæ decimæ," Pro tuo,' inquit, summo beneficio, Scipio, tibi ' gratias ago, (non enim imperatorem te appello) quod mihi ‘vitam incolumitatemque, belli jure capto, polliceris: et 'forsan? isto uterer beneficio, si non ei summum scelus adjungeretur. Egones contra Cæsarem, imperatorem meum, ' apud quem ordinem duxi, ejusque exercitum, pro cujus 'dignitate victoriaque amplius XXXVI annis depugnavi," 'adversus' armatusque consistam? Neque ego' istud factu'rus sum, et te magnopere, ut de negotio desistas, adhor'tor. Contra cujus enim copias contendas, si minus antea 'expertus es, licet nunc" cognoscas. Elige ex tuis cohor'tem unam,111 quam putas esse firmissimam, et constitue

cendosque L. pr. deest Sc. L. pr.- certe L. sec. Edd. R. M. V. cerno sine scio. vulgo defenditis.- proloquamini Dorv. Edd. R. M. V,-n estim. L. sec. Dorv. subacturis Sc. subacturos L. pr.—P forsitan Leidd. isto deest Dorv.- Ergone L. pr.- adversum armatum L. pr. armatos Sc.- deest L. sec, istus Dorv. id Edd. R. M. V. adhortator Dorv.-" sc. L. pr.- fortiss.

NOTE

110 Ex eis centurio legionis quarta decima). Hunc Val. Maximus Pontium nominat.?

111 Amplius XXXVI annis depugnari] Demendæ numerorum de notis duæ decusses, ut sint XVI anni. Nec

S

enim plures annos Cæsar imperavit. Sed, ut sæpe admonui, tota numerorum ratio est mendosissima... Errorem emendat Ms. Victorinus codes, qui habet XVI.

112 Ex tuis cohortem unam] Tem

contra me: ego autem ex meis commilitonibus, quos nunc in tua tenes potestate, non amplius decem sumam: tunc 'ex virtute nostra intelliges, quid ex tuis copiis sperare ' debeas.'

b

46. Postquam hæc centurio præsenti" animo adversus opinionem ejus est locutus, ira percitus* Scipio atque animi dolore incensus annuit centurionibus, quid fieri vellet; atque ante pedes centurionem interficit," reliquosque veteranos a tironibus jubet secerni. 'Abducite,' inquit, istos nefa'rio scelere contaminatos et cæde civium saginatos. Sic extra vallum deducti sunt et cruciabiliter interfecti. Tirones autem jubet inter legiones dispertiric et Cominium cum Ticida in conspectum suum prohibet adduci. Qua ex re Cæsar commotus, eos, quos in stationibus cum longis navibus apud Thapsum custodia causa in salo11 esse jusserat, ut suis onerariis longisque navibus præsidio essent, ob negligentiam ignominiæ causa dimittendos ab exercitu, gravissimumque in eos edictum proponendum curavit.

47. Per id tempus fere Cæsaris exercitui res accidit incredibilis auditu. Namque Virgiliarum' signo confecto,"15

L. pr. male.—w præstanti Mss. 2. Edd. R. M. V.-* perculsus L. sec. Dorv. Edd. R. M. V. Ber. e Glossa.- velit L. pr. deest Edd. R. M. V. interfecit L. pr. Dorv. Edd. Dav. et aliæ add. perperam.-b signatos L. sec, -dispart. Edd. R. M. V.-d negligentiæ ignominiæque causam L. pr.e exercitu Sc.- aditu namque V. L. pr.-8 Sic Urs. Pet. Cuj. L. pr. Sc.

NOTÆ

pore Polybii erant cccc. Nec id perpetuum. Scribit enim, si plures sint in legione quam millia Iv, pro portione divisionem facere solitos Romanos.

113 Sic extra vallum deducti sunt] Militares animadversiones extra vallum fiebant. Ita Seneca de ira 1. 16. Damnatus extra vallum deductus est, et jam cervicem porrigebat.'

114 In salo] A la rade.

115 Virgiliarum signo confecto] Frustra hactenus ab interpretibus in eo loco desudatum est, quem ut pote corruptum ex fide Ms. trium, Re

giorum duorum, et Victorini unius emendo, vigiliarum signo confecto, quod quidem buccina quater in nocte, prima, secunda, tertia, et quarta vigilia dabatur. In tot enim vigilias totum nocturnum tempus dividebatur. Cujus moris cum plura testimonia proferre liceat, uno aut altero contenti erimus. Primum e Vegetio petetur de re militari III. 8. 'Et quia impossibile videbatur inspeculis per totam noctem vigilantes singulos permanere, ideo in IV par tes ad clepsydram sunt divisæ vigiliæ, ut non amplius quam tribus horis

circiter vigilia secunda noctis, nimbus cum saxea grandine subito est exortus ingens. Ad hoc autem incommodum accesserat, quod Cæsar non, more superiorum imperatorum, in hybernis exercitum continebat, sed in tertio quartoque die, procedendo propiusque hostem accedendo, castra communiebat; opereque faciendo, milites se circumspiciendi non habebant facultatem.116 Præterea ita ex Sicilia exercitum transportaverat, ut, præter ipsum militem et arma, neque vas, neque mancipium, neque ullam rem, quæ usu' militi esse consuevit, in naves imponi pateretur. Africa autem non modo sibim quicquam non acquisierant117 aut paraverant; sed etiam propter annonæ caritatem ante parata consumserant. Quibus rebus attenuati, oppido

In

Gryph. M. al. saxorum et Edd. ante Scal.- communibat L. pr. Dorv. aрxains. deest L. pr. non male. V. ad B. G. III. 4.— transportabat Urs. L. pr. Dorv. nec v. nec L. pr. Dorv.—1 usui Leidd. Edd. Vasc. Steph. Gr. post. sed V. ad B. G. 1. 16.- abest L. pr.-" parta Reg. El. Scal. et Edd. Vett.

NOTE

nocturnis necesse sit vigilare. A tu bicine omnes vigiliæ committuntur. Et finitis horis a cornicine revocantur. Alterum e Frontino qui lib. 1. stratagem. de L. Sylla hæc habet: 'Hostem propter inducias negligentia resolutum animadvertens, nocte profectus, relicto buccinatore, qui vigilias ad fidem remanentium divideret, et quarta vigilia commissa, cum sequeretur, incolumes suos cum omnibus impedimentis tormentisque in tuta perduxit.' Attestabitur et Livius lib. VII. de Decio sic scribens: 'Vigiliis deinde dispositis, ceteris omnibus tesseram dari jubet. Ubi secundæ vigiliæ buccina datum signum esset, armati cum silentio ad se venirent.' Hic Hirtius auget horrorem rei cum intempesta nocte evenisse scribit et vigilia secunda, ' quod tempus mortales somuo altissimo premit,' ut docet Decius loco Livii citato, et signo quidem confecto vigili

arum. Cum enim committebantur vigiliæ (quod signo tubæ fiebat) et qui tres jam horas vigilaverant, tentoria sua repetebant, et qui tres proximas horas vigilaturi erant ad stationis locum tendebant. Unde aliqua in castris discursatio, quæ horrorem casus subiti aut eximere aut minuere poterat. Vigiliarum porro commemoratio a facto tota aliena est, quod nec post ortum nec post occasum earum omnino incidisse comperitur.

116 Milites se circumspiciendi non habebant facultatem] Sic apud Terentii Heautont: 'Neque te respicis.' Quam facultatem milites habuissent, si se præsidiis quibusdam potuissent adversus subitas illas tempestates in

struere.

117 In Africa autem non modo sibi quicquam non acquisierant] Sic ex fide Ms. Thuani unius emendo: Editt. qdd. Africam.