140 & oryx Gatulus, optimæ dapes ex ulmo dissecantur obtuso cultro, omnique strepunt Suburra. Neque partem capreæ, neque Africanæ volucris latus scit demere tiro noster, & continuò imperitus, parvæque offæ frustulis assuefactus. Pocula vulgaria & paucis assibus comparata offert agrestis minister, & securus à frigore, haud 145 150 Et Gætulus oryx, hebeti lautissima ferro Phrygius vel Lycius, haud ullus astabit à mangone emptus ingenti quidem pretio. Quando petes, pete Latinè. Par omnibus vestitus: crines resecti, & recti, hodie verò solummodò discriminati ob epulas. Ille pastore laborioso natus est, iste bubulco; du155 dum non aspectam ingemit parentem; & tugurium, & sueltos capros exoptat mæstus. Juvenis facie nativâ & liberali verecundiâ, quales oportet esse quos operit fulgens purpura. 160 Is tibi porriget vina effusa in iis collibus, à quibus ipse ortus est, quorum in summitate collusit. 140. Gætulus oryx] Caprea unicornis, è Gætulia Africæ regione. Contrarium habet pilum & ad caput versum. Plinius lib. 8. capite 53. & alibi. Martialis lib. 13. Epigrammata 95. Hebeti ferro] Cædendis ligneis ferculorum simulacris hebetato. 141. Sonat ulmea cana] Nam illi struendæ mensæ & dissecandorum ex arte ferculorum doctores lignea omnis generis habebant simulacra, partibus quidem separatis, sed conglutinatis, quas dividebant illi coram tironibus, ut eos docerent membrorum juncturas invenire, scitè partes distribuere & carpere. Quod non sine sonitu in ligno fiebat. Suburra] Frequenti urbis regione, ubi schola structorum erat. De Suburra vide Sat. S. vers. 5. 142. Caprea] Capræ silvestris. Subducere] Solerter demere, ut Chironomon ille, de quo Sat. 5. v. 121. Afra avis] Galline Numidicæ. Varro lib. 3. de Re Rustica c. 9. Galline Africanæ, inquit, sunt grandes, variæ, gibberæ, quas usλeaygidas appellant Græci. Hæ novissime in triclinium gancarium introierunt è culina, propter fastidium hominum veneunt propter penuriam magno. Martial. lib. 13. Epigramm. 73. Ansere Romano quamvis satur Annibal esset, Ipse suas nunquam barbarus edit aves. 144. Frustis imbutus ofellæ] Solitus coquere tantùm offulas porcinas in craticula & prunis, & sic tostas in frusta concidere. Malè, ut vi. detur, legunt quidam, furtis. Ofella] Diminutivum ab offa. Columella lib. 12. de suillæ carnis salsura sic ait: Dein offula carnis spissæ componuntur, atque alternis sal ingeritur, Martial. lib. 14. Epigram, 221. Parva tibi curvâ craticula sudet ofella: Spumeus in longa cuspide fumet aper. 145. Plebeios calices] Non cristallinos vel vitreos illos audaces de quibus Martial. lib. 14. Epigram. 94. sed vili emptos. 146. A frigore tutus] Veste crassâ tectus à frigore dumtaxat, non ornatus, ut fit à luxuriosis. Senec. ad Lucil. Transeo agmina exoletorum per nationes coloresque descripta, ut eadem omnibus lenitas, eadem primæ mensura lanuginis, eadem species capillorum; ne quis cui rectior est coma, crispulis misceatur. 147. Non Phryx aut Lycius] Non adest famulus è Phrygia vel Lycia, minoris Asiæ regionibus, unde venusti petebantur. Mangone] Negotiatore puerorum. A manu & ago, quoniam servos manibus agebant atque expoliebant Mangones, adhibitis etiam medicamentis. Plin. lib. 21. cap. 26. Hyacinthi radix est bulbacea mangonicis venalitiis pulcrè nota, quæ in vino dulci illita pubertatem coërcet, & non patitur erumpere. Vide Pers. Sat. 6. v. 76. & seq. 148. Posce Latinè] Minister enim Italus linguam tantùm vernaculam novit. 149. Idem habitus cunctis] Famuli omnes vili sunt habitu apud me. Tonsi] Non alunt comam longiorem. Erectique capilli] Non crispati & calamistra ti: hodie pexi, aliàs neglecti. 153. Casulam] In qua natus & educatus. Hædos] Quos pascere solebat. 154. Ingenui vultùs] Non arte mangonica fucati. 155. Quos ardens purpura vestit] Ingenuos adolescentes ac nobiles, circa annum ætatis decimum quartum. Ardens purpura] Ob colorem igneum. Etenim vini & ministrantis Namque una atque eadem vini patria, atque ministri. unum ipsumque est natale so- Forsitan expectes, ut Gaditana canoro lum. Speres fortasse, ut ar citare : Remissæ libidinis incentivum, 165 guta saltatione puella Gadi- Incipiat prurire choro, plausuque probatæ tana exordiatur pruritum ex- Ad terram tremulo descendat clune puellæ, Irritamentum Veneris languentis, & acres. & pungentes urticæ opulenti Divitis urticæ. Major tamen ista voluptas Attamen acrior ea delectatio Alterius sexûs: magis ille extenditur, & mox alterius sexûs: is plus inflam- Auribus atque oculis concepta urina movetur. Edes parvæ non ad- Non capit has nugas humilis domus : audiat ille mittunt eas vanitates Is aus-Testarum crepitus cum verbis, nudum olido stans 170 cultet sonitum testarum cum Fornice mancipium quibus abstinet: ille fruatur serva prostans nuda in fœtenti Vocibus obscoenis, omnique libidinis arte, matur. sermonitus, quibus non utitur. lupanari; is potiatur verbis Qui Lacedæmonium pytismate lubricat orbem. impudicis, & cunctâ cupidinis Namque ibi fortunæ veniam damus. Alea turpis, industriâ, qui pytismate lu bricum facit orbem Laconicum. Illic enim sorti indulgemus. Inhonesta tenuioribus alea, 162. Forsitan expectes] O Persice mihi promisse conviva, ne spera vanas libidinum illecebras. Hæ solis divitibus aptæ sunt. Gaditana] Nimirùm lascivis erudita cantilenis simul & saltationibus meretriculæ Romam accersebantur è Gadibus Insula, de qua Sat. præced. v. 1. Canoro incipiat prurire choro] Egregiè locum hunc, verba mentemque Juvenalis adumbravit Macrob. lib. 2. Saturnal. cap. 1. ubi sic habet: ut puella mollior canorá dulcedine & saltationis lubrico exerceret illecebris philosophan tes. 167. Extenditur] Sic legitur vulgò. Quidam, incenditur, quam lectionem interpretando secuti sumus, non ut meliorem, sed clariorem. Innuit Poëta proniores & ardentiores ad libidinem fœminas quàm viros. 169. Audiat ille] Dives luxuriosus. 170. Testarum crepitus] Crotala sive crepitacula è testis, quibus inter saltandum utuntur non sine decore quædam gentes, ut Hispani. Addunt & mulieres Indicas: Gaditanas hîc innuit Poëta. Gallicè, des castagnettes. Alii intelligunt cymbala sive tympana. Fuisse quædam instrumenta sonora testas vocata docet Sueton. Nec. c. 20. ubi refert Neronem elegisse plures adolescentulos. Qui divisi in factiones plausuum genera condiscerent, (bombos & imbrices, & testas vocabant) operamque navarent cantanti sibi, &c. 171. Quibus abstinet] Plus retinens verecundiæ quàm lasciviæ illæ saltatrices, aut divites impuri. 173. Qui Lacedæmonium pytismate lubricat orbem] Vix credas quàm multis hic locus, & in quàm multos sensus versatus est. In tot igitur & tam variarum lectionum interpretationumque lubrico quis pedem figat? Imo quis ipso lubricante Juvenali non cæspitet atque titubet? Firmo tamen utcumque stare vestigio mihi videor, antiquioribus stando; præsertim cùm sensum non valdè juvent quæ à viris alioqui gravioribus eruditè certatimque hic afferuntur. Emendationes & conjecturas non spernimus, at eorum pace & venia, posthabemus. Justus Lipsius Epist. Quæst. lib. 4. Epist. 25. fatetur scriptam omnem & impressam antiquitùs lectionem esse, vel, pitysmate, vel, pytismate. Hoc ego Divai amplector, cum Mancinello & aliis, pariterque explico sic: Gaditanis illecebris gaudeat ac fruatur dives licet, qui pytismate lubricat orbem Lacedæmonium; id est, qui sputo irrorans digitum, facilè inde amovet sæpiùs & admovet (ad ostentationem) suum annulum, cujus à Lacedæmoniis usus emanavit. Turneb. lib. 24. c. 28. similiter legit, at aliter explicat, nempè, qui sputo & salivâ magis volubilem reddit trochum, ludum certè Græcanicum. Valla, pitysmate, legit; aitque esse trochum è pinu, græcè mìrus. Undè pytisma. Politian. pitylismate, quod genus erat exercitationis cum gesticulatione manuum ac pedum & complosione. Brodæus, pedemate, id est, saltu, in tripudio seu saltatione Lacedæmonia in orbem fieri solita. Vide Col. Rhodig. lib. 18. c. 1. Alciatus & Pulman. Pyreismate, & explicant de quadam Laconum exercitatione, quæ à nudis oleoque benè unctis fiebat in sudatorio. Muretus Petteumate, à merlòç talus, intelligitque divitem aleæ deditum, qui talis ludit in mensa rotunda è marmore Lacedæmonio facta. Favet quod sequitur mox, alea turpis. Mallem certè cum veteri Schol. intelligere divitem qui expuit supra marmor Lacedæmonium, quo stratum est ejus domûs pavimentum, & sic lubricum reddit. Non abludit Salmasius, apud quem, lubricare Lacedæmonium orbem dicitur is pytismate, qui pytissando, id est, gustando vinum cum probatione quadam, & mox expuendo, crebris ejusmodi rejectionibus & effusionibus uda facit & lubrica tum mensas rotundas è marmore Lacedæmonio, tum abacum & pavimentum. Non moror poppysma Flavii, aut Lipsium cum suo pygismate; absit enim ut obscœna comminiscar ultrò, qui vel occur. rentia solitus sum eluctari. 174. Fortunæ veniam damus] Luxuriosa illa in divitibus solent tolerari: at quis eadem ferat in mediocri viro? Ex opinione vulgi. adulterium etiam inhonestum. Isti verò cum ea perpetrent universa, nihilominus læti ac splendidi nominantur. Diversos hodie lusus suppeditabunt epule nostræ. Canetur auctor Iliadis, & versus subli180 mis Virgilii, reddentes ancipi Turpe & adulterium mediocribus: hæc eadem illi 185 illis, tem victoriam. Quid interest quâ voce recitentur ejusmodi carmina? Jam verò sepositis anxietatibus amove of cupationes, & jucundum otium largire tibi, siquidem integrâ die fas erit quiescere. Ne sit quævis usuræ recordatio, neque tibi silenti commoveat iracundiam, si conjux exiens diluculò consuevit ad noctem redire, re portans uda serica, plicis sus190 picionem creantibus, & capillos exagitatos, & ardentem faciem atque auriculam. Quodcumque angit depone statim ad ostium meum. Animo abjice familiam, & famulos, & quodcumque rumpitur ab eis, vel disperditur: præ cunctis abjice socios immemores. Interim celebrant spectacula mappa Megalesiorum, Idæum solemne ; & Prætor equorum deprædator sedet par triumphanti: sique fas mihi Illi] Divites luxuriosi. 178. Conditor Iliados cantabitur] Recitabuntur Homerici versus ex eleganti carmine de Trojano excidio. 179. Dubiam facientia carmina palmam] Quæsitum enim jam pridem, an Virgilius Homerum superârit. Vide Macrob. passim maximè verò lib. 5. Quintil. lib. 10. cap. 1. Gell. lib. 9. cap. 9. Cal. Rhodig. lib. 7. cap. 4. Jul. Scaliger Homero Virgilium præfert: Propertius etiam ita canit, in Elegia ultima lib. 2. Cedite Romani Scriptores, cedite Graïi : Nescio quid majus nascitur Iliade. 180. Quâ voce legantur] Non est opus adjuvare eleganti pronuntiatione tam bonos versus, qui suam ipsi satis produnt elegantiam. Adeòque licet ab imperito rudique puero legantur, parum refert. 181. Dilatis] In aliud tempus remissis curis, hilarem ad epulas animum affer. 183. Fænoris] Quod debes, aut tibi debetur. 185. Tacito] Dissimulanti & non auso suspicionem de adulterio objicere uxori imperiosa. 186, Multitia] Vestes è subtili panno, bombycinas. Sat. 2. v. 66. 187. Vexatasque comas, & vultum auremque calentem] Notas perpetrati recenter flagitii, ex Suetonio August. c. 69. & Calig. c. $6. 189. Pone domum, &c.] Depone curam domûs, obliviscere servorum atque sodalium improbitatem, ne quid sit quod tuam ab hilari jucunditate mentem avocet. 191. Intered Megalesiace, &c.] Dum nos instruimus convivium, circensibus ludis detinetur Rom. omnis populus, neque posses quidquam negotii cum ullo peragere, etiamsi maxi mè velles ergo totus vaca nostris istis oblectatiunculis. Megalesiaca] Megalesia, sive Megalenses ludi, à μεγάλης μητρός, dicti quia matri magnae dedicati; vel quòd magnis fierent impensis, ut vult Ascon. Pedianus. Vide Sat. 6. v. 69. Mappa] Circensium ludorum signum pariter & præmium erat Mappa: Qui mos à Nerone Auxit. Cùm enim spectandi avida plebs instaret, ut quamprimùm ludi inciperentur, & è carceribus exeundi signum quadrigis mitteretur, Nero tum prandens indulsit, & mappam quâ manus tergebat, continuo jussit per fenestram abjici, velut signum. Cassiodor. 3. Var. c. 51. Vide Turneb. lib. 18. c. 93. Ubi ad rem, Tertulliani locum affert. In ea mappa picturam & formam ludorum fuisse aiunt. Mappa meminit Suct. Ner. c. 22. Universorum se oculis in Circo Maximo præbuit, aliquo liberto mittente mappam, undè Magistratus solent. Et Martial. lib. 12. Epigramm. 29. Cretatam Prætor cùm vellet mittere mappam, Prætori mappam surripit Hermogenes. 192. Idæum solemne] Ludos solemnes in honorem Cybeles matris Deûm è monte Ida Romam advecte. Vide Sat. 6. cit. 193. Prædo caballorum] An quòd in istis ludis equi multi frangerentur, ut ait Vet Schol. undè Salmasius vult legi; perda Caball id est, perditor caballorum. Sic in Catonis Distich. officiperda legitur, similiter & apud Isidorum; significatque eum qui officia perdit, id est, eorum remunerationem non habet. An quod Prætor quibusdam favens, aliis equis victoribus meritum non daret bravium ac præmium. An quod optimos ille equos sibi eligens vili pretio dominis auferret? Sunt qui legant, prada, Romam universam hodie con Etenim si deesset, ci tatem 196 200 est loqui cum bona venid in- Immensæ nimiæque licet si dicere plebis, finiti & numerosioris populi, Totam hodie Romam Circus capit; & fragor aurem tinet Circus; atque auriculas Percutit, eventum viridis quo colligo panni. verberat strepitus, ex quo pra Nam si deficeret, mostam attonitamque videres sini successum panni conjicio. Hanc urbem, veluti Cannarum in pulvere victis istam cerneres æquè iristem Consulibus. Spectent juvenes, quos clamor, & audax & stupefaciam, ut cæsis Con- Sponsio, quos cultæ decet assedisse puellæ. sulibus in pulvere Cannarum. Spectent hoc nuptæ, juxtà recubante marito, Hos ludos aspiciant adolescentes. quilus convenit accia. Quod pudeat narrâsse aliquem præsentibus ipsis. matie & fortis sponsio, & se- Nostra bibat vernum contracta cuticula Solem, dere juxta virginem benè com- Effugiatque togam. Jam nunc in balnea salvâ assidente viro, quod cuipiam Fronte licet vadas, quanquam solida hora supersit 205 verecundiæ sit referre coram ipsis. Nostra pellis rugosa vernum hauriat Solem, & togam evitet. Jamjam fas est ut balnea subeas; incolumi pudore, etsi restat hora integra usque ptam: aspiciant illud uxores quasi nimiis in equos sumptibus Prætor absumeretur. Sed minus placet. Prætor sedet] Is enim ludis præsidebat, & curru sublimis pompâ triumphali vehebatur. Vide Sat. 10. v. S6. & seq. Pace] Sine offensione populi Rom. Circensibus nimiùm addicti: ut jam notatum suprà, & alibi. 195. Fragor] Applausus & acclamatio spec tantium. 196. Eventum viridis quo colligo punni] Victoriam factionis prasinæ, cui favisse dicuntur Caligula & Nero, at Veneta Vitellius. Vide Not. seq. Viridis panni] Erant in Circensibus decurrentium aurigarum atque agitatorum factiones quatuor, à vestium coloribus denominatæ, & quatuor anni tempestatibus respóndentes, vernæ prasina seu viridis, æstati rosea seu rubea, alba autumno pruinoso, nubila hyemi veneta sive cærulea: Quibus Domitianus addidisse fertur purpurei panni & auratas factiones. Porrò spectatores alii aliis factionibus studebant, nonnunquam è colore, quem quisque amaret, studium impendentes, vel imperatorum favorem sequentes. Hinc Plin. lib. 9, Epist. 6. Ita perstringit: Miror tot millia virorum tam pueriliter idemtidem cupere currentes equos, insistentes curribus homines videre. Si tamen aut velocitate equorum, aut hominum arte traherentur, esset ratio nonnulla. At nunc favent panno, pannum amant; & si in ipso cursu medioque certamine his color illuc, ille huc transferatur, studium favorque transibit, & repentè agitatores illos, equos illos, quos procul noscitant, quorum clamitant nomina, relinquent. Tanta gratia, tanta auctoritas in una vilissima tunica, Martial. lib. 14. Epigram. 131. Si Veneto prasinove faves, qui coccina sumis, -Micant colores, Albus, vel Venetus, virens, rubensque, Hortanturque obiter, juvantque blandis Dictant quadrupedantibus furorem. Ardescunt, saliunt, timent, timentur. 197. Si deficeret] Si vincatur prasina factio, viridis pannus; vel, si Romanis adimantur Circenses, si adamata deficiat oblectatio, mœstam videres civitatem, &c. Sarcasticè omninò. Suprà v. 53. 198. Cannarum in pulvere victis Consulibus] Ut in Cannensi clade. Vide Sat. 2. ver. 155. Tit. Liv. lib. 22. cap. 46. ad rem hanc: Ventus, inquit, quem Vulturnum incolæ regionis vocant, adversùs Romanis coortus, multo pulvere in ipsa ora volvendo, prospectum ademit. 199. Audax sponsio] Contentio depositis pignoribus, pro victoria ejus factionis cui favet quisque. 201. Spectent hoc nupta] In quibusdam exemplis hi duo versus leguntur ante ver. 165. ut mox sequatur, irritamentum Veneris, &c. 203. Nostra bibat vernum] Nobis jam senibus magis utilis est insolatio. Vide Pers. Sat. 4. v. 18. 204. Effugiatque togam] Quidam interpretantur: togam deponat ad insolationem & balnea. Alii sic explicant: fugiat togæ curas & togatorum negotia, occupationes, officia. Undè Martial. lib. 10. Epigram. 47. ad vitam beatiorem exoptat, inter alia, togam raram. his & nos alibi. Prior interpretatio minùs arridet. De Nunc in balnea] Diximus alibi lavari solitum quondam ante cœnam. Salva fronte] Nec enim semel id fecisse turpe erit: quod præveniamus hodie tantùm horam lavandi cœnandique legitimam. Vide Sat. 1. v. 49. atque ibid. Annot. 205. Quanquam solida hora supersit, &c.] Quamvis sit hora diei tantùm quinta, id est, nostra ferè undecima. De his vide quæ fusè annotabo ad Pers. Sat. 3. vers. 4. de veterum autem conviviorum ritibus variis exquisita multa lege apud Lips. antiq. lect. lib. S. Porrò balnei horam consuetam fuisse nonam hyeme, æstate octavam, disertis verbis indicat Plin. lib. 3. Epist. 1. Ubi, inquit, hora balnei nuntiata est, (est autem hyeme nona, æstate octava) in sole, si caret vento, ambulat differt, &c. lotus accubat, & paulisper cibum nequeas per dies quinque continentes; nam vitæ etiam Ad sextam. Facere hoc non possis quinque diebus ad sextam. Id quidem agere 207. Talis vitæ] Ociosa, voluptariæ. Tedia] Cic. 2. de Orat. Omnibus in rebus voluptatibus maximis finitimum est fastidium. ejusmodi gravia sunt fastidia. Usus infrequens gratas facit oblectationes. 208. Rarior usus] Cic. in Lælio: Et quidem omnia præclara rara. Martial. lib. 4. Epig. 29. Rara juvant. SATIRA XII. NATALI, Corvine, die mihi dulcior hæc lux, 6 INTERPRETATIO. O Corvine, die natali suavior est mihi lux ista, quâ cespes festivus opperitur votas Numinibus pecudes. Regine candidam immolamus ovicu lam: simile vellus offeretur Palladi Maura Gorgone certanti: Tarpeio verò Jovi desti Spargendusque mero, quem jam pudet ubera matris nata victima lasciviens longè Ducere, qui vexat nascenti robora cornu. Si res ampla domi, similisque affectibus esset, porrectum excutit lorum, & frontem vibrat. Est enim ju10 vencus indomitus, fanis altari que idoneus, & vino irrigandus, qui mammas parentis jam erubescit sugere, qui erumpente cornu quercus exagitat. Si opes in ædibus forent copiosa, & amori æquales, ANNOTATIONES. 1. Natali, Corvine] Vota se Diis ait persolvere ob incolumen è naufragio Catullum: Seque id facere magno animo & in amicum benevolo, non insidiosâ mente, ut ab eo scribatur hæres, more plurimorum. Natali die] Hanc epulis & hilaritate quotannis celebrabant, ut notavimus ad Pers. Sat. 6. v. 19. & alibi. 2. Animalia cespes expectat] Ara è vivo cespite extructa expectat victimas pro incolumitate amici mei Catulli à me votas & mox quidem mactandas. 3. Regina] Fortunæ, vel Junoni, de quâ Virgil Æn. 1. Ast ego que Divûm incedo Regina. 4. Par vellus] Similis vietima, pariter alba, diximus alibi, Diis superis albas, inferis nigras mactari. Pugnanti Gorgone Maurd] Minervæ, cui ex Hom. Iliad. 5. Circa humeros ægis, in qua fortitudo, minæ, & Gorgoneum caput diri monstri: id est clypeus, in quo crat caput Medusa Gorgonis, à Perseo in Mauritanie finibus interfectæ. Vel Mauram vocat Juvenalis, quòd ea Cum sororibus Euryale & Stenione coluit Dorcadas, sive Gorgadas, & Gorgonas insulas, quæ sunt ad viride promontorium, Mauris vicinæ. Gorgone] l'ogyos, trux; hinc factum cognomen. Hujus capitis serpentibus armati con spectu fabulantur homines in saxum diriguisse. Athen. lib. 5. c. ult. meminit animalis pariter nominati in Libya, ovi Sylvestri similis, cujus aspectu homines aggressi lapidescebant. 5. Extensum funem] Quo ad aram ducenda est, laxo, non arcto; ne videatur ad sacrificium invita ire victima; Nam quæ valdè reluctabatur, invitis putabatur Numinibus offerri, adeòque removebatur ab altaribus hostia: & hoc ita à sacrificantibus observatum, testis est Macrobius, lib. 3. c. 5. 6. Tarpeio Jovi] Cui sacra ædes in Capitolio, seu rupe Tarpeiâ. 7. Templis maturus] Qui nondum subiit jugum, satis tamen grandis ut sacrificetur. Vide Macrobii cit. lib. 3. à cap. 1. usque ad 10. 8. Spargendusque mero] Mactandæ victime aurata inter cornua vinum infundebatur, seu invergebatur. Virgil. Æn. 4. Ipsa tenens dextrâ pateram pulcherrima Dido Candentis vaccæ media inter cornua fundit. Et lib. 6. Frontique invergit vina Sacerdos. 9. Vexat nascenti robora cornu] Ex petulantia arbores impetit cornibus nunc primùm erumpentibus. Virgil. Ecl. 3. Pascite taurum: jam cornu petat, &c. Et alibi. Irasci in cornua discit, Arboris innixus trunco. Р |