121 homines mactat solùm, si qui- Inventrix homines (ut jam quæ carmina tradunt dem existimes fidem mereri que Digna fide credas) tantùm immolat; ulterius nil ferunt poëmata: nihil ampli- Aut gravius cultro timet hostia. Quis modò casus us aut gladio pejus metuit victima Jam verò que calami. Impulit hos ? Quæ tanta fames, infestaque vallo tas islos coëgit? Que tam Arma coëgerunt, tam detestabile monstrum gravis ine ia, & quis exercitus Audere? Anne aliam terrâ Memphitide siccâ aggere contrarius adegit moliri portentum adeò execrabile? Invidiam facerent nolenti Numquid offensionem diversam Quâ nec terribiles Cimbri, nec Brittones unquam, crearent, Nilo intumescere ab- Saurómatæque truces, aut immanes Agathyrsi, phiticum? Quû rabie nunquam uam Hâc sævit rabie imbelle & inutile vulgus, sevierunt aut Cimbri truces, Parvula fictilibus solitum dare vela phaselis, aut Aremorici, ferocesque Sar- Et brevibus pictae remis incumbere testæ. nuenti, si aruerit solum Mem matæ, vel crudeles Agathyrsi, surgere Nilo? 126 eâ sævit inepta hello & ignava Nec poenam sceleri invenies, nec digna parabis plebs, assueta lembis testeis Supplicia his populis, in quorum mente pares sunt exigua vela expandere, curtos- Et similes ira atque fames. Mollissima corda 131 que remos fictilis colorati im pellere. Neque reperies cri- Humano generi dare se natura fatetur, mini punitionem, neque panas Quæ lacrymas dedit. Hæc nostri pars optima sensûs. idoneas constitues illis genti- Plorare ergo jubet causam lugentis amici, bus, in quarum animo odium & esuries æqualia sunt atque Squalloremque rei, pupillum ad jura vocantem 135 parilia. Præcordia tenerrima Circumscriptorem, cujus manantia fletu donare se hominibus ostendit Ora puellares faciunt incerta capilli. natura, que donavit fletus. Ea portio præcipua nostræ indolis. Naturæ imperio gemimus, cum funus adultæ Itaque præcipit fere causam Virginis occurrit, vel terrâ clauditur infans, familiaris dolentis, & sordes d. Et minor igne rogi. Quis enim bonus, aut face rei, atque pupillum defrauda tori diem dicentem, cujus crines dignus 140 virginales ambiguum reddunt vultum lacrymis defluentem. Jussu naturæ ingemiscimus quando nobis obviam fiunt exequiæ puellæ grandioris, aut cùm puerulus humo conditur, etiam minor flammâ pyræ. Num quis probus vet dignus 117. Que carmina tradunt] Vide Euripid. Trag. Iphigen. in Tauris. 118. Homines tantùm immolat] Tantùm immolat, non etiam laniat dentibus ac devorat, ut faciunt Ægyptii, barbaris proinde omnibus im maniores. 119. Quis modò casus impulit hos ?] Iterum ex collatione crimen Ægyptiorum auget. An, inquit, necessitas impulit? Imò crudelitas. 120. Quæ tanta fames, infestaque, &c.] Vascones, Numantinos, &c. Ut 121. Monstrum] Monstrosum scelus. 122. Anne aliam] Quid pejus committere potuissent ad irritandum Nilum, ut eo offensus, impiamque terram aversatus, jam nollet exundans illam fœcundare? Memphitide] Synecdoche, pro Ægypto, cujus urbs Memphis pyramidibus celebrata Martiali, &c. 123. Nilo] De hoc anteà non semel. 124. Cimbri] De his Sat. 8. v. 249. Brittones] Galliæ Celticæ Gens apud Sidonium, apud Cornel. Tacitum verò Germaniæ populi. 125. Sauromata] Vide Sat 2. v. 1. Agathyrsi] Sarmatiæ populi, dicti ab Agathyrso Herculis filio. Horum fuisse regionem, ubi nunc est Moscovia, dicunt nonnulli. 126. Imbelle & inutile vulgus] Tentyritæ præ illis populis ignobiles tale audent facinus quale nunquam alii ulli. 127. Parvula fictilibus solitum dare vela phaselis] Testaceis scaphis ac naviculis Nilum flumen enavigantes. Strabo lib. 17. 130. In quorum mente pares sunt.. ira atque fames] Qui per iram ea committunt infanda; quæ sola fames admittit, & quodammodo ex cusat. 133. Hæc nostri pars optima sensûs] Humanæ propria est indolis miseratio. 135. Squalloremque rei] Solebant rei vestium affectare sordos & squallorem, ut misericordiam excitarent Judicum. 136. Circumscriptorem] Tutorem, qui pupilli bona fraude surripuit. Vide Satir. 10. v. 222. 137. Ora puellares, &c.] Capilli more puellarum oblongi & passi dubitare faciunt, sitne puer an puella. 138. Adultæ virginis] Jam nubilis puellæ immaturo fato sublatæ. 140. Minor igne rogi] Junior, quàm ut fas esset cremari corpusculum. Plin. lib. 7. cap. 16. Editis infantibus primores septimo mense gigni dentes haud dubium inquit, Prius quam genito dente cremari, mos gentium non est. Et cap. 54. Cremare apud Romanos non fuit veteris instituti. Terra condebantur -Nemo ante Syllam Dictatorem traditur crematus, &c. Aiunt mortuos infantes in suggrundariis condi solere. Fab. Planciad Fulgentius Exposit, Serm. antiq. sic habet: Sug tæda secretâ, qualem cupit esse sacrificulus Cereris, ærumnas quaslibet à se remotas putat? Illud nos distinguit à grege mutorum: proindeque soli 145 animum honore dignum adepti, & divina comprehendentes, idoneique discendis tractandisque artibus, oriundum at Cœli Mundi [ut nos palatio duximus animum, quo mutuus carent pecudes ad humum con150 Arcanâ, qualem Cereris vult esse Sacerdos, versæ & aspicientes. Orbis primordio communis creator iis solùm animas concessit, nobis verò mentem etiam, ut par charitas nos cogeret implorare opem, ac præbere; dissipatos congregare in civitatem, anti155 quâ è sylva discedere, & nemora deserere majoribus habitata, ædes construere, domui nostræ domum alteram addere, ut mutua contiguo domicilio fiientia securum conferret soporem, armis tueri civem, prostratum, vel grandi plagá, titubantem; publicâ buccinû classicum canere, iisdem protegi turribus, unâque includi forium clave. At nunc major est anguium consensio. Paribus grundia antiqui dicebant sepulchra infantium, qui necdum quadraginta dies implessent: quia nec busta dici poterant; quia ossa quæ comburerentur non erant: nec tanta cadaveris immanitas, quâ locus tumesceret, undè Rutilius Geminus Astyanacte ait: melius suggrundarium misero quæreres, quàm sepulchrum. Face dignus arcanâ, qualem Cereris, &c.] Dignus initiari vel interesse Sacris Cereris, quæ noctu peragebantur ardentibus lampadibus & faculis, in memoriam Cereris, quæ Proserpinam filiam accensâ face quæsierat. Porrò, ut jam alibi notavimus, Eleusina seu Cerealia illa solos castos admittebant: tumque probitas integritasque alicujus Sacerdoti probabatur, si face non extinctâ cucurrisset. Vide Sat. 6. v. Oppida cœperunt munire, & ponere leges, Ne quis fur esset, neu latro, neu quis adulter. 152. Linquere sy vas] Cic. de Invent. 1. Fuit quondam tempus, cùm in agris passim homines bestiarum more vagabantur, & sibi victu ferino vitam propagabant. Horat. ad Pisones, v. 291. Sylvestres homines Cadibus & victu fœdo deterruit Orpheus, &c. 155. Ut collata daret fiducia] Junctis sedibus vicinus vicino fert opem indigenti facilè. 158. Una portarum clave teneri] Vide Athen. lib. 14. cap. 23. ubi satis lepidè Athenion arti coquinariæ seu culinariæ tribuit ea omnia quæ suprà Juvenalis humanæ rationi, & Philosophiæ vulgo attribuunt. 159. Parcit cognatis maculis similis fera, &c.] Pardus pardo, tigris tigridi, lynx lynci non movet bellum; similes notas, parem naturam veretur; solus homo est homini lupus. Cicer. Offic. Nulla tam detestabilis pestis est, quæ non notis par bellua indulget. Cognatis maculis similis fera. Quando leoni 160 Quandonam leo valentior ade- Fortior eripuit vitam leo? Quo nemore unquam grandioris apri dentibus occi- Expiravit aper majoris dentibus apri? mit vitam leoni? Quâ in sylvâ sus est un quam aper? Tigris Indica tigris agit rabidâ cum tigride pacem India furibunda concordiam Perpetuam: sævis inter se convenit ursis. habet perennem cum tigride. Ast homini ferrum lethale incude nefandâ Ursi feroces invicem consen 165 tiunt. Homini verò parum vi- Produxisse parum est, cùm rastra & sarcula tantùm detur mortifera tela fabricâsse Assueti coquere, & marris ac vomere lassi incude nefaria, quando ras tros & sarcula dumtaxat exco- Nescierint primi gladios excudere fabri. haud noverant fabricare enses. 169 quere soliti, atque marris & Aspicimus populos quorum non sufficit iræ aratro fatigati veteres fabri Occidisse aliquem, sed pectora, brachia, vultum Cernimus gentem, cujus haud Crediderint genus esse cibi. Quid diceret ergo, furori satis est quempiam tru. Vel quò non fugeret, si nunc hæc monstra videret cidisse: verùm thoracem, la Pythagoras, cunctis animalibus abstinuit qui certos, ora, quoddam esse ali mentum putat. Ecquid igitur Tanquam homine, & ventri indulsit non omne leloqueretur, aut quò non sece gumen? 174 deret Pythagoras, si jam ea portenta conspiceret, qui animantibus omnibus sicut homine temperavit, neque alvo legumentum quodlibet impertivit? homini ab homine nascatur, Plinius in Proœmio libri 7. Cetera animantia in suo genere probè degunt: Congregari videmus & stare contra dissimilia: leonum feritas inter se non dimicat: serpentum morsus non petit serpentes: nec maris quidem bellua nisi in diversa genera sæviunt. At hercule homini plurima ex homine sunt mala. Vide Senec. Epist. 104. & Brod. Miscel. lib. 3. cap. 28. 163. Indica tigris] Vide Sat. 6. v. 270. & Sat. 8. v. 36. ibique annot. 168. Gladios excudere] Alii legunt, extendere. 169. Aspicimus populos] Ægyptios, Tenty ritas. 171. Crediderint genus esse cibi] Id nefas perpetrare etiamnùm familiare est Caribis, America Meridionalis in Guajana regione populis, ut cùm aliquem ex hostibus suis bello ceperint, discerpant, & membra igne assata devo rent. 172. Quò non fugeret] Portentosa nefandaque aversatus scelera. 173. Pythagoras] Is Italicæ Philosophiæ fuit Princeps. Floruit circa Olympiadem sexagesimam, & ad annos Octoginta, vel, ut alii scribunt, nonaginta consenuit. Ortus in Insula Samo, post multas peregrinationes, venit in Italiam, & Crotonæ consedit, ubi discipulos illustres multos habuit. Mortuum Olympiade 70. dicit Euseb. Vide Laërtium, lib. 8. Lactantium, lib. 3. &c. Cicero Tusc. 1. n. 38. Regnante Superbo Tarquinio in Italiam venisse testatur. Et Tusc. 4. n. 2. in Italia fuisse iisdem temporibus, quibus L. Brutus patriam liberavit. Tuscul. 5. n. 10. Cùm in Italiam venisset, exornavisse eam Græciam, quæ magna dicta est, & privatim, & publicè, præstantissimis institutis & artibus. Animalibus abstinuit] Cùm enim Pythagoras Metempsycosim assereret, ab animatis cibis abstinebat, ne videretur in animam sævire hu manam, quam è corpore hominis in corpus animalium transmigrare credebat, docebatque. 174. Indulsit non omne legumen] Loquitur Juvenalis ex opinione eorum qui aiunt Pythagoram abstinuisse à fabis, item ab animantibus: de quibus Laert. cit. Cicero de Divin. 2. n. 119. Fabá quidem Pythagorei utique abstinuêre ; quasi verò eo cibo mens non venter infletur. Plutarchus, Sympos. lib. 8. Problem. 8. scribit Pythagoreos omninò victimarum immolatarum carnes gustare solitos: piscem verò ab eis immolari nullum. Idem Örat. 1. de esu carnium, ait illos carnibus abstinuisse. Plinius lib. 18. cap. 12. affirmat Fubâ sensus hebetari, gignique insomnia, atque idcircò Pythagora sententiâ damnatam; vel quòd mortuorum animæ sint in ea; quâ de causâ parentando assumitur, &c. Athenæus lib. 4. cap. 17. ex Antiphane ait Pythagoricos animati nihil solitos edere. At lib. 7. cap. 16. scribit illos modicè aliis quidem, animatis vescentes, quædam etiam sacrificantes, solos omninò pisces ne gustâsse quidem nimirùm quia silentium colebant. Gellius, lib. 4. cap. 11 sic habet: Opinio vetus falsa occupavit & convaluit Pythagoram Philoso phum non esitavisse ex animulibus, item abstinuisse fabulo, quem xúaμov Græci appellant— ex eadem item opinione M. Cic. Lib. de Divin. primo, hæc verba posuit: jubet igitur Plato sic ad somnum proficisci corporibus affectis, ut nihil sit quod errorem animis perturbationemque afferat. Ex quo etiam Pythagoreis interdictum putatur, ne fabâ vescerentur; quæ res habet in flationem magnam. Is cibus tranquillitatem mentis quærentibus constat esse contrarius. Hæc quidem Cicero, sed Aristoxenus Musicus vir literarum veterum diligentissimus, Aristotelis auditor, in Libro quem de Pythagora reliquit, nullo sæpiùs legumento Pythagoram dicit usum quàm fabis, quoniam is cious & subduceret sensim alvum ac lævigaret Porculis quoque minusculis, & hadis tenuioribus victitasse refert idem Aristore nus Ac de animalibus etiam docet Alexis Poëta in Comœdia, quæ Pythagoræ vita inscribitur, &c. Cæterùm frugales admodùm Pythagoram & Pythagoreos constat, atque pomis & olusculis, interdum pane ac melle contentos fuisse. Athen. lib. 10. cap. 5. & alib. Cœl. Rho dig. lib. 21. cap. 3. & lib 30. cap. 36. Idem lib. 28. c. 12. ita scribit: Legimus in Græcorum thesauris, reddito Roma oraculo, ut Græcæ gentis prudentissimi ac fortissimi statuas erigerent, mox in foro Pythagoræ & Alcibiadis ex ære Iconas de dicâsse. Vide & suprà Sat. 3. v. 229. SATIRA XVI. QUIS numerare queat felicis præmia, Galle, 5 INTERPRETATIO. O GALLE, quis possit for tunati belli commoda percen⚫ sere? Etenim si intrem castra felicia, profectò exoptarim ut astro benigno meticulosum me tyronem admittat janua. Nam magis potest hora sortis prospere quam si nos Marti lau dent literæ Veneris, ac mater quæ Samio gaudet sabulo. Agamus primò de generalibus 10 emolumentis, quorum hoc non erit infimum, quòd te percutere vereatur ioga indutus; quin etiam taceat si verberetur à te: vixque sustineat Prætori monstrare evulsos ictu dentes, atque atram carnem in vultu, turgentem, ac lividam; & oculos restantes, Medico nihil spondente. Ista verò castigare cupienti donatur quæsitor bardiacus, ANNOTATIONES. 1. Quis numerare queat, &c.] Exploditur Satira hæc à plerisque, ac dicitur non esse Juvenalis, inquit vetus Schol. & alii post eum multi. Verumtamen ex ea quædam tanquam Juvenalis afferri à Prisciano lib. 8. & à Servio in 1. & 2. Æneid. non perperam observatum fit. Priscianus cit. lib. 3. cap. 9. iterumque cap. 14. affert verba ista hujus Satiræ 16. v. 2. Si subeantur prospera castra. Quicquid sit, in ea notatur militum petulantia, dum militiæ commodo referuntur. Aiunt verò quidam Satiram hanc à Juvenale scriptam in Ægypto, quò relegatus fuerat jam senex sub specie honoris ac præfectura cohortis, id agente per invidiam histrione Paride, quem offenderat Sat. 7. v. 90. his verbis. Quod non dant proceres, dabit histrio. 2. Si subeantur prospera castra] Si felicibus auspiciis militia ineatur, qualia mihi contigerunt, inquit Juvenalis certè præmia militiæ tanta sunt, ut ea contemplantem cupido arripiat militandi, etsi pavidus tyro fuerim. Istud verò dicit Juvenalis, ut significet Paridi se non hoc exilio cruciari, imo la tari; atque ut ipsi Paridi molestiam & invidiam exinde creet. 3. Portaj Duplex erat castrorum Porta. Altera dicebatur Prætoria, quæ ad hostes spectabat: altera Decumana, per quam educebantur ad pœnam milites delinquentes. Vide Veget. de Re Milit. & Lips. de Milit. Rom. 4. Plus fati valet hora benigni, &c.] Ut militia sit felix plus valet ac facit benignus siderum aspectus, & fatum prosperum, quàm ipsius Martis favor tibi conciliatus per literas amica Veneris, vel matris ejus Junonis commendatitias. 5. Veneris] Vide initium Carm. Lucretii. 6. Samia genitrix, &c.] Juno Martis genitrix, quæ colebatur apud Samum, quæque proinde Insulam hanc diligebat. De Samo Vide Sat. 3. v. 70. ibique Annot. 8. Ne te pulsare togatus audeat] Hæc prima est utilitas militantium, quòd eos civium nemo ausit offendere, imò quisque timeat ac reve reatur. Togatus] Domi togam, militiæ sagum gerebant. 9. Dissimulet] Nam conquerendo, & in jus trahendo militem, nihil proficeret, imò sibi novam accerseret injuriam à commilitonibus ejus qui pulsavit, partes ipsius per fas & nefas tuentibus. 10. Prætori] Seu judiciorum seu castrorum Præfecto. 11. Offum] Cicatricem, vibicem in vultu, carnis tumorem ac livorem ex percussione. 12. Oculos Medico nil promittente relictos] Vel alterum, vel utrumque oculum ictu contusum, tantùm non excussum; atque ita malè affectum, ut periculum sit perdendi visûs nihilque certæ opis ac salutis audeat spondere Medicus. 13. Bardiacus Judex datur, &c.] Quòd si togatus à milite lætus vindictam petat, nihil agit calceus, ingentesque ocree in Calceus, & grandes magna ad subsellia suræ, excelso tribunali, ritu veteri Legibus antiquis castrorum, & more Camilli milli custodito, ne litem agat Servato, miles ne vallum litiget extra, castrorum, atque instituto Ca miles trans aggerem, uc longè Et procul à signis. Justissima Centurionum 15 si producatur ratio recta que- Tota cohors tamen est inimica, omnesque manipli 20 · rimoniæ. Nihilominus omnis Consensu magno officiunt. Curabitis, ut sit phalanx stat contrà; atque turmæ iversæ summa concor- Vindicta gravior quàm injuria. Dignum erit ergo dia obsistunt. Efficietis ut Declamatoris Mutinensis corde Vagelli, ultio fiat atrocior quàm prior Cùm duo crura habeas offendere tot caligatos, iniquitas. Erit igitur con gruum animo Vagelli Muti- Millia clavorum. Quis tam procul absit ab urbe ? nensis causidici, quando binas Prætereà, quis tam Pylades, molem aggeris ultra 26 habes tibies, lædere tot caligatos, millia clavorum. Ecquis adeò sit alienus à civitate? Insuper quis ita Pylades, ut prodeat ultra aut consequitur: nam militem deferenti datur cognitor & judex militaris, qui proinde militi favet. Bardiacus] Vox deducta à Bardis Galliæ pridem populis, sive legas, Bardaicus, cum Turnebo, & aliis; sive Bardiacus, cum cæteris. Intelligendus itaque vel Judex militaris, barbarus, Gallicus; vel amictus & lacerna sine cucullo, crassior, & villosa, cujus in castris ad excubandum usus frequens, quemadmodùm & bardocuculli, de quo Sat. 8. v. 145. Vide Turneb. lib. 23. cap. 25. Vallam, &c. Martial. lib. 4. Epigram. 4. Lassi bardiacus quod evocati. 14. Calceus, & grandes, &c.] Hine videtur habitus describi Centurionis, veste castrensi, de more, in tribunali sedentis & negotia militum disceptantis. Datur, inquit, Judex bardiacus, id est, bardiaco vestitus, fortè & cucullo caput adopertus, caligatus, peronatus, suras grandes, ocreas, perones ac tibialia indutus, cujus vel aspectus civem deterreat à litigando apud talem Judicem. Vide Sat. 3. v. ultimo. 15. More Camilli] L. Furius Camillus Dictator, in decennali Veiorum obsidione, edixit, ne miles extra vallum litigaret, nempè ut præsto quisque semper adesset, quoties erat cum hoste dimicandum. Vide Liv. lib. 5. Plut. &c. 17. Justissima Centurionum cognitio, &c.] Illud Camilli institutum maximè justum est, & è re publica, ob rationem allatam: adeòque civis non habet quod conqueratur, si coram Centurione, & apud castra, litigandum est & agendum adversùs militem. 18. Nec mihi deerit ultio, &c.] Mihi verò miJiti à cive ad Judicem tracto etiam justè, non deerit ultio. Nam commilitones mei obstrepunt ne damner; ac si fortè damnatus fuero utpote nocens, at ultrix adest tota cohors, tamque malè accipit civem judicio victorem, ut eum pœniteat vicisse & militi non indulsisse. 20. Tola cohors tamen est inimica] Probè notat indolem militantium omnia per vim agentium, & ubique per fas & nefas vincere, ac nihil non sibi licere contendentium. Cohors, manipli] Manipulus continebat vi 21. Curabitis, ut sit] Videte igitur, 6 cives, quid agatis, adversùs militem litigando. Seilicet novam accersitis vobis injuriam priori gra. viorem. Quidam legunt efficiunt, curabilis ut sit vindicta & gravior, &c. alii plorabilis, &c. textumque jungurt Non valdè refert ad sen sum, quoquo modo legas : 22. Vindicta gravior quàm injuria] Totius cohortis omniumque manipulorum vindicta est gravior, quàm injuria ab uno milite accepta pro qua litigatur. Dignum erit ergo, &c.] Ergo qui militem offenderit, vel offensus accusabit ac deferet, is tam stultus ac temerarius existimandus est, quàm erat declamator ille seu causidicus Mutinensis, qui quaslibet causas suscipiebat, malas etiam ac periculosas. 23. Mutinensis] Oriundi è Mutina, quæ urbs est Longobardiæ in Italia; Hodiè vulgò Modena, Ducatûs titulo fulget. Quidam legunt, Mulino, id est, bruto ac stolido. 24. Cùm duo crura habeas, &c.] Id est, cùm integro & sano sis corpore, stultè ageres si invidiam & offensionem tibi crees militum, qui te mutilarent, & crus alterum vel utrumque frangerent, iracundi ut sunt & ad ultionem prompti. Tot caligatos, millia clavorum] Tot milites indutos caligis ac tibialibus clavatis. Vide Sat. 3. v. 248. Ibique Annot. Item Turneb. lib. 4. cap. 7. ubi militum caligæ clavis suffixæ erant, inquit. Legunt alii, & corrigunt ad rem satis: Tot caligas, tot millia clavorum. 25. Quis tam procul absit ab urbe ?] Quis tam imperitus rerum urbanarum, tamque moris ac insolentiæ militum ignarus ? 26. Quis tam Pylades?] Quis tam amicus alicui, ut tot pericula pro eo sponte velit incurrere, litiganti contra militem opem ferendo, & ad usque castra comitando, &c. sicut Pylades Oresti ubique adfuit, omnium periculorum comes ac particeps, pro quo etiam morti sese objecit apud Tauricam regionem. De quo vide Eurip. Iphigen. in Tauris. Molem aggeris ultra ut veniat] Transeundo |