(Rom. 15. 18); et rursus, Quid enim est quod minus habuistis præ cæteris Ecclesiis? et iterum, Nihil enim minus sum ab iis qui sunt supra modum apostoli, tametsi nihil sum (2. Cor. 12. 13. 11). Sine his enim non potest fieri. Non ergo propter signa ejus facti sunt fideles: non enim signa hoc faciebant ; neque ex iis præclare de se sentire volebat, sed ex aliis. Oportet enim el non esse obnoxium reprehensioni, et dispensandi tenere artem, et ad pericula adeunda promptum, et ad docendum esse aptum. In his magis se recte gerebat: si hare erant, nihil opus erat signis. Ipsum quidem certe videmus etiam ante signa, innumerabilia ejusmodi recte gessisse. Nunc autem nihil horum habentes, omnia volumus obtinere et efficere. Nam si alterum ab altero fuerit separatum, reliquum fit inutile. Quid enim juvat esse propensum ad adeunda pericula, si sit vita obnoxia reprehensioni? Si enim lumen, inquit, quod in te cst, sunt tenebræ, tenebræ quantæ sunt (Matth. 6. 25)? Quid autem prodest inculpata vita ci qui sit ignavus et sominiculosus? Si quis enim non tollat crucem suam el sequatur me, non est me dignus (Matth. 10. 38)? et, Nisi quis posuerit animam suam pro ovibus (Joan. 19. 11). Quid autem prodest utraque hæc tenere, et non esse aptum ad dispensandum, ut sciat quomodo oporteat unicuique respondere? Si etiam signa non sint in nobis, hæc utraque sint in nobis. Sed tamen hæc omnia ex sc afferens, totum acceptum ferebat gratiæ. Hoc est grati famuli. Nec umquam didicissemus res ab eo gestas, nisi redactus esset necessario ad rem gerendam. Dignine sumus qui Pauli vel meminerimus? Ille etiam habens quæ ei opem ferebat gratiam, non satis habuit, sed etiam mille subiit pericula: nos autem qui illa caremus fiducia, undenam, dic, quæso, exspectamus nos conservaturos eos qui nobis sunt crediti, aut eos accepturos qui nondum accesserint? nos, inquam, qui voluptatibus et deliciis expleri curamus, et undique otium quærimus, et pericula ne in somnis quidem ferre possumus, imo vero nolumus; a sapientia autem ejus tantum absumus, quantum cælum a terra? Propterea et qui nostræ subjecti sunt administrationi, multum distant ab iis qui tunc erant quandoquidem qui tunc erant discipuli, iis qui nunc sunt magistri erant præstantiores, ut qui in mediis populis et tyrannis intercepti, et undique omines habentes hostes, ne parum quidem attrahebantur et inflectebantur.

4. Audi itaque quid dicat Philippensibus: Quoniam vobis donatum est pro Christo, non solum ut in eum credatis, sed etiam ut pro ipso patiamini (Philipp. 1. 29); rursus autem Thessalonicensibus, Imitatores facti estis Ecclesiarum Dei, quæ sunt in Judæa (1. Thess. 2. 14). Et ad Hebræcos scribens dicebat: Et rapinam boncrum vestrorum cum gaudio suscepistis (Hebr. 10. 34). Colossensibus quoque fert testimonium, dicens: Mortui enim estis, el vita vestra absconsa est cum Christo in Deo (Col. 3. 3). Et de ipsis his testatur etiam quod multa subierint pericula. Et ad Galatas etiam scribens ait. Tanta assi estis sine causa, si tamen sine

causa (Gal. 3. 4). Vides omnes huic rei incubuisse, nempe ut bene facerent. Propterea tunc etiam non erat otiosa gratia. propterea hinc in bonis operibus vitam agebant. Quid vero ad Corinthios scribat audi, queis multa crimina objicit : annon de illis quoque hæc testificatur, Sed æmulationem vestram, sed desiderium (2. Cor. 7. 11)? Et de hac re quæ ipsis dicit, ea nunc ne a magistris quidem fieri videtis. Itaque pereunt et interierunt omnia. Causa autem est, quod refrixerit caritas, quod qui peccant non castigentur (audi eum seribentem ad Timotheum et dicentem, Peccantes coram omnibus argue [1. Tim. 5. 20]); quod principes ægrotent: nam dum caput non est sanum, quomodo bene valens manserit reliquum corpus? Vide ergo quanta sit inæqualitas. Nam qui recte vivunt, et quomodocumque habent fiduciam, montium cacumina occuparunt et a medio recesserunt, tamquam ab hoste et alieno, seu non a suo corpore avulsi scelerati autem et referti malis innumeris in Ecclesias insilierunt : venales fuerunt principatus. Innumera hinc mala nascuntur, nemo est qui corrigat, nemo qui increpet; sed viam quamdam et ordinem accepit confusio. Peccavit quispiam, et fuit accusatus? Non in hoc ponit studium ut se innoxium ostendat, sed ut invenire possit socios criminum. Quid agam, cum gehennæ minæ sunt intentate? Credite mihi, nisi Deus illic nobis reservasset supplicium, videretis quotidie majores tragoedias quam Judaicas illas calamitates. Quid enim? sed nemo succenseat, non dicam enim nominatim si quis cum accessisset ad ecclesiam, iis qui nunc sunt et qui vobiscum sunt adductis, eos examinaret; imo vero non nunc, sed si quis in die Pascha, omnes qui accedunt et lavantur postquam accessissent ad mysteria, exacte examinasset, eo accepto spiritu ut accurate nosset qu'e ab eis gesta sunt, multa essent inventa graviora malis Judaicis nempe eos qui divinant auguriis, qui utuntur veneficiis. sortibus et incantationibus, scortatores, adulteros, ebrios, et maledicos: avaros autem et qui aliena invadunt nolo dicere, ne tangam aliquos ex iis qui sunt. Quid vero, si scrutatus esset omnes in orbe terræ qui accedunt, quod non inve nisset delictum? Quid si principes? annon pecunia! avidos, imperia ementes et magistratus, iuvidos, lividos, inani gloria laborantes, helluones, et servos pecunia? Cum ergo tanta sit impietas, quid non grave est exspectandum? Et ut sciatis quanto supplicio sint digni qui his peccatis obnoxii deprehenduntur, cogitale vetera: unus sacras sulfuratus est pecunias, homo miles, et omnes perierunt. Scitis historiam? de Charmi illo dico qui suffuratus fuerat donarium (Jos. 7 et sqq.). Ideo tunc dicebat propheta : Impleta est regio illorum sortibus et auguriis sicut terra alienigenarum (Isai. 2. 6). Nunc autem ubique malis plena sunt omnia, et nemo timet. Tandem timeamus: novit Deus etiam justos punire cum impiis, ut accidit tribus pueris tempore Danielis, ut aliis innumeris, ut etiam in bellis quæ nunc ad uc accidunt. Nam illi quidem etiam ipsam quantaincumque habent pecca

:

ἀλλ ̓ ἀεὶ τὰ δυνάμενα συστεῖλαι καὶ σωφρονίσαι τὴν ψυχήν. Ταῦτα γὰρ αἴτια γίνεται τῶν μελλόντων ἀγα

θῶν· ὧν γένοιτο πάντας ἡμᾶς ἐπιτυχείν, χάριτι καὶ φιλανθρωπία.

Ἐμοὶ τῷ ἐλαχιστοτέρῳ πάντων ἁγίων ἐδόθη ἡ χάρις αὕτη, ἐν τοῖς ἔθνεσιν εὐαγγελίσασθαι τὸν ἀνεξιχνίαστον πλοῦτον τοῦ Χριστοῦ, καὶ φωτίσαι πάντας, τίς ἡ οἰκονομία του μυστη ρίου τοῦ ἀποκεκρυμμένου ἀπὸ τῶν αἰώνων ἐν τῷ Θεῷ τῷ τὰ πάντα κτίσαντι διὰ Ἰησοῦ Χριστοῦ· ἵνα γνωρισθῇ νῦν ταῖς ἀρχαῖς καὶ ταῖς ἐξουσίαις ἐν τοῖς ἐπουρανίοις διὰ τῆς Ἐκκλησίας ἡ πολυποίκιλος σοφία τοῦ Θεοῦ, κατὰ πρόθεσιν τῶν αἰώνων, ἣν ἐποίησεν ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ τῷ Κυρίῳ ἡμῶν.

Τοὺς εἰς ἰατρεῖον ἐρχομένους οὐχ ἁπλῶς ἐκεῖ δεῖ πορεύεσθαι, ἀλλ ̓ ὥστε μανθάνειν θεραπεύεσθαι, καὶ φάρμακα ἐπιτιθέναι. Καὶ ἡμᾶς τοίνυν ἐνταῦθα παραγενομένου;, οὐχ ἁπλῶς δεῖ τοῦτο ποιεῖν, ἀλλὰ μανθάνειν τῆς ταπεινοφροσύνης Παύλου τὴν ὑπερβολήν. Τί γάρ ; Ἐπειδὴ ἔμελλε λέγειν τὸ μέγεθος τῆς χάριτος τοῦ Θεοῦ, ἄκουσον τί φησιν· Ἐμοὶ τῷ ελαχιστοτέρῳ πάντων ἁγίων ἐδόθη ἡ χάρις αὕτη. *Ην μὲν ταπεινοφροσύνης καὶ τὸ ἐπὶ τοῖς προτέροις ἁμαρτήμασι, καίτοι ἐξηλειμμένοις, θρηνεῖν, καὶ με μνῆσθαι αὐτῶν, καὶ μετριάζειν, ὡς ὅταν λέγῃ βλά σφημον ἑαυτὸν καὶ διώκτην καὶ ὑβριστήν· ἀλλ' οὐδὲν ἴσον τούτου. Πρότερον γάρ, φησί, τοιοῦτος ἤμην, καὶ ἔκτρωμα δὲ ἑαυτὸν καλεῖ· τὸ δὲ μετὰ τοσαῦτα κατα ορθώματα καὶ ἐπὶ τοῦ παρόντος μετριάζειν, καὶ πάντων ἑαυτὸν λέγειν ἐλαχιστότερον, πολλῆς καὶ ὑπερβαλλούσης ἐστὶ μετριότητος. Ἐμοὶ τῷ ἐλαχι στοτέρῳ πάντων ἁγίων. Οὐκ εἶπε, Τῶν ἀποστόλων· ὥστε κἀκεῖνο τούτου ἔλαττον. Ἐκεῖ γὰρ εἶπεν, Οὐκ εἰμὶ ἱκανὸς καλεῖσθαι ἀπόστολος· ἐνταῦθα δὲ καὶ τῶν ἁγίων πάντων ἐλαχιστότερον εἶναί φησιν. Ἐμοὶ, φησὶ, τῷ ἐλαχιστοτέρῳ πάντων ἁγίων ἐδόθη ἡ χάρις αΰτη. Ποία ; Εὐαγγελίσασθαι τοῖς ἔθνεσι τὸν ἀνεξιχνίαστον πλοῦτον τοῦ Χριστοῦ, καὶ φωτίσαι πάντας, τίς ἡ οἰκονομία τοῦ μυστηρίου τοῦ ἀποκεκαλυμμένου ἀπὸ τῶν αἰώνων ἐν τῷ Θεῷ, τῷ τὰ πάντα κτίσαντι διὰ [46] Ἰησοῦ Χριστοῦ, ἵνα γνωρισθῇ νῦν ταῖς ἀρχαῖς καὶ ταῖς ἐξουσίαις ἐν τοῖς ἐπουρανίοις διὰ τῆς Ἐκκλη σίας ἡ πολυποίκιλος σοφία τοῦ Θεοῦ. Ἔστω, ἀνθρώποις οὐκ ἀπεκαλύφθη· καὶ ἀγγέλους καὶ ἀρχαγγέλους φωτίζεις, καὶ ἀρχὰς καὶ ἐξουσίας; Ναί, φησίν· ἐν γὰρ τῷ Θεῷ κέκρυπτο, καὶ Θεῷ τῷ πάντα κτίσαντι διὰ Ἰησοῦ. Καὶ τολμᾶς τοῦτο εἰπεῖν ; Ναί, φησίν. Ἀλλὰ πόθεν τοῦτο δῆλον τοῖς ἀγγέλοις γέγονε; Διὰ τῆς Ἐκκλησίας. Καὶ οὐδὲ ἁπλῶς εἶπεν, Η ποικίλη σοφία τοῦ Θεοῦ, ἀλλ', Ἡ πολυποίκιλος. Η Τί οὖν ἐστι τοῦτο; οὐκ ᾔδεσαν ἄγγελοι : Οὐδαμῶς· εἰ γὰρ ἀρχαὶ οὐκ ᾔδεσαν, πολλῷ μᾶλλον ἄγγελοι οὐκ ᾔδεσαν ἄν. Τί οὖν; οὐδὲ ἀρχάγγελοι ᾔδεσαν; Οὐδὲ ἐκεῖνοι· πόθεν δὲ καὶ ἔμελλον εἴσεσθαι ; τίνος ἀποκαλύπτοντος; "Οτε ἡμεῖς ἐμάθομεν, τότε κἀκεῖνοι δι' ἡμῶν. ̓́Ακουε γὰρ τοῦ ἀγγέλου λέγοντος πρὸς τὸν Ἰωσήφ· Καλέσεις τὸ ὄνομα αὐτοῦ Ἰησοῦν· αὐτ τὸς γὰρ σώσει τὸν λαὸν αὐτοῦ ἀπὸ τῶν ἁμαρ· τῶν αὐτῶν. Αὐτὸς ἀπεστάλη εἰς τὰ ἔθνη, ἐκεῖνοι δὲ εἰς τὴν περιτομήν. Ωστε, τὸ θαυμασιώτερον καὶ ἐκπληκτον, ἐμ, φησίν, ἐδόθη τῷ ἐλαχιστοτέρῳ.

Καὶ τοῦτο δὲ χάριτος ἦν, τὸ τὸν μικρὸν τὰ μείζονα ἐγχειρισθῆναι, τὸ γενέσθαι τούτων εὐαγγελιστήν. Ο γὰρ τῶν μειζόνων γενόμενος εὐαγγελιστής, ταύτῃ μέγας ἐστίν. Εὐαγγελίσασθαι ἐν τοῖς ἔθνεσι τὸν ἀνεξιχνίαστον πλοῦτον τοῦ Χριστοῦ. Εἰ ὁ πλοῦ τος αὐτοῦ ἀνεξιχνίαστος, καὶ μετὰ τὸ φανῆναι, πολλῷ μᾶλλον ἡ οὐσία. Εἰ μυστήριον ἔτι ἐστὶ, πολλῷ μᾶλ λον πρὸ τοῦ γνωρισθῆναι. Μυστήριον γὰρ αὐτὴ διὰ τοῦτο καλεῖ, ἐπειδὴ μηδὲ ἄγγελοι ᾔδεσαν, μηδὲ ἑτέρῳ τινὶ δῆλον ἦν. Καὶ φωτίσαι πάντας, φησί, τίς ἡ οἰκονομία τοῦ μυστηρίου τοῦ ἀποκεκρυμμένου ἀπὸ τῶν αἰώνων ἐν τῷ Θεῷ τῷ τὰ πάντα κτί σαντι διὰ Ἰησοῦ Χριστοῦ. "Αγγελοι τοῦτο μόνον ᾔδεσαν, ὅτι Εγενήθη μερὶς Κυρίου λαὸς αὐτοῦ· καὶ πάλιν, ̔Ο ἄρχων τῶν Περσῶν, φησὶν, ἀντέστη μοι. Ὥστε οὐδὲν θαυμαστὸν, εἰ καὶ τοῦτο ἡγνόουν. Εἰ γὰρ τὰ τῆς ἐπανόδου ἡγνόουν, πολλῷ μᾶλλον ταῦτα· καὶ γὰρ εὐαγγέλιον τοῦτό ἐστιν. Οστις, φησί, σώσει τὸν λαὸν αὐτοῦ τὸν Ἰσραήλ. Οὐδὲν περὶ τῶν ἐθνῶν· ἀλλὰ περὶ τῶν ἐθνῶν τὸ Πνεῦμα ἀποκαλύπτει. "Οτι μὲν οὖν ἐκλήθησαν, ᾔδεσαν, ὅτι δὲ ἐπὶ τοῖς αὐτοῖς, καὶ ὥστε εἰς τὸν θρόνον καθίσαι τὸν τοῦ Θεοῦ, τοῦτο τίς ἂν προσεδόκησε ; τίς ἂν ἐπί στευσε ; Τοῦ ἀποκεκρυμμένου, φησίν, ἐν τῷ Θεῷ. Ταύτην δὲ τὴν οἰκονομίαν σαφέστερον ἐν τῇ πρὸς Ῥωμαίους ἀποκαλύπτει. Ἐν τῷ Θεῷ, φησί, τῷ τὰ πάντα κτίσαντι διὰ Ἰησοῦ Χριστοῦ. Καὶ καλῶς ἐμνημόνευσε κτίσεως, εἰπὼν, Διὰ Ἰησοῦ Χριστοῦ. Ὁ γὰρ πάντα δι' αὐτοῦ κτίσας, καὶ τοῦτο δι' αὐτοῦ ἀποκαλύπτει· οὐδὲν γὰρ χωρίς αὐτοῦ πεποίηκε Χωρὶς γὰρ αὐτοῦ, φησὶν, ἐγένετο οὐδέν. Εἰπὼν ἀρχὰς καὶ ἐξουσίας, καὶ τοὺς ἄνω καὶ τοὺς κάτω εἶπε. Κατὰ πρόθεσιν τῶν αἰώνων. Νῦν μὲν, φησὶ, γέγονεν, οὐ νῦν δὲ ὥριστο, ἀλλ ̓ ἄνωθεν προτετύ πωτο. Κατὰ πρόθεσιν τῶν αἰώνων, ἣν ἐποίησεν ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ [47] τῷ Κυρίῳ ἡμῶν· τουτέστι, κατὰ πρόγνωσιν τῶν αἰώνων, προειδὼς τὰ μέλ λοντα· τοὺς μέλλοντας αἰῶνας φησιν· ᾔδει γὰρ τὰ ἐσόμενα, καὶ οὕτως ὥρισε. Κατὰ πρόθεσιν τῶν αἰώνων· ἴσως τούτων ὧν ἐποίησεν ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ, ὅτι δὴ διὰ τοῦ Χριστοῦ γέγονεν ἅπαν. Ἐν ᾧ ἔχομεν, φησί, τὴν παῤῥησίαν καὶ τὴν προσαγωγὴν ἐχο πεποιθήσει διὰ τῆς πίστεως αὐτοῦ. Οὐχ ὡς αἰχ μάλωτοι, φησί, προσήχθημεν, οὐδ ̓ ὡς συγγνώμης ἀξιούμενοι, οὐδὲ ὡς ἡμαρτηκότες. Καὶ, Τὴν παρ ῥησίαν γάρ, φησίν, ἔχομεν ἐν πεποιθήσει, τους ἐστι, μετὰ τοῦ θαῤῥεῖν. Πόθεν; Διὰ τῆς πίστεως αὐτοῦ. Διὸ αἰτοῦμαι μὴ ἐκκανεῖν ἐν ταῖς θλίψεσι μου ὑπὲρ ὑμῶν, ἥτις ἐστὶ δόξα ὑμῶν. Πῶς ἐστιν ὑπὲρ αὐτῶν; πῶς ἐστι δόξα αὐτῶν ; Ὅτι οὕτως αὐτ τοὺς ἠγάπησεν ὁ Θεὸς, ὥστε καὶ τὸν Υἱὸν ὑπὲρ αὐτ τῶν δοῦναι, καὶ τοὺς δούλους κακοῦν. Ἵνα γὰρ οὗτος τύχωσι τοσούτων ἀγαθῶν, Παῦλος ἐδεσμεῖτο. "Αρπ τοῦτο τῆς πολλῆς τοῦ Θεοῦ περὶ αὐτοὺς ἀγάπης ὅπερ καὶ περὶ τῶν προφητῶν φησιν ὁ Θεός· Ἀπέκ τεινον αὐτοὺς ἐν ῥήματι στόματός μου. Πῶς δὲ ἐξεκάκουν, ἄλλου θλιβομένου; Τουτέστιν, ἐθορυ βοῦντο, ἐταράττοντο. Ταῦτα καὶ Θεσσαλονικεύσε

totum gravitatem per id deponunt, hi vero non. Propter hæc omnia nobis ipsis attendamus. Non videtis bella? non auditis calamitates? non his erudimini? Gentes et civitates integra absorptae sunt et perieruat; tam multa millia serviunt apud barbaros: si gehenna nos non castigat, hæc saltem nos castigent et doceant sapere. An hæc minæ sunt? nonne res quæ evenerunt? Magnas illi dederunt pœnas, sed nos majo

res dabimus, qui ex illorum calamitatibus non castigamur. Grave est et molestum quod dico: ego quoque id scio, sed lucrum affert si attendamus. Non enim dicta profert umquam ad gratiam, sed ea quæ magis possunt animam continere et modestam reddere. Hæc enim sunt nobis causæ futurorum bonorum: que detur nobis omnibus consequi, gratia et benignitate.

CAP. 3. v. 8. Mihi autem sanctorum omnium minimo data est gratia hæc, in gentibus evangelizare investigabiles divitias Christi. 9. et illuminare omnes, quæ sit dispensatio sacramenti absconditi a sæculis in Deo qui omnia creavit per Jesum Christum; 10. ut innotescat nunc principatibus et potestatibus in cælestibus per Ecclesiam multiformis sapientia Dei, 11. secundum præfinitionem sæculorum, quam fecit in Christo Jesu Domino nostro.

1. Summa Pauli humilitas. Eis qui ad medici veniunt officinam, non sine causa illuc est eundum, sed ut discant curare et adhibere medicamenta. Et nos quoque cum huc accesserimus, non hoc oportet temere facere et inconsiderate, sed ut discamus Pauli summam humilitatem. Quid enim? Quoniam eral dicturus gratiæ Dei magnitudinem, audi illum : Miki omnium sanctorum minimo data est gratia hæc. Erat quidem humilitatis, propter priora delicta, etsi deleta, lugere, eorum meminisse, et modeste se gerere, ut quando dicit se blasphemum et persequutorem et contumeliosum; sed non est illud cum hoc conferendum. Prius enim, inquit, Talis eram, et se vocat abortivum : post tot autem præclare gesta, se modeste gerere, ac se omnium minimum dicere, est multæ et summæ modestiæ. Mihi, inquit, minimo omnium sanctorum. Non dixit apostolorum: quamobrem est illud quoque hoc minus. Illic enim dixit, Non sum dignus vocari apostolus (1. Cor. 15. 9); hic autem se etiam dicit omnium sanctorum minimum : Mihi, inquit, omnium sanctorum minimo data est gratia hæc Quænam? Evangelizare gentibus impervestigabiles divitias Christi et illuminare omnes, quæ sit dispensatio mysterii absconditi a sæculis in Deo, qui omnia creavit per Jesum Christum; ut innotescal nunc principatibus et potestatibus in cælestibus per Ecclesiam multiformis sapientia Dei. Esto, hominibus non fuit revelatum; illuminasne angelos et archangelos, et principatus et potestates? Certe, inquit in Deo enim fuit absconsum, et Deo qui omnia creavit per Jesum. Et audes hoc dicere? Etiam, inquit. Sed unde hoc fuit manifestum angelis? Per Ecclesiam. Neque solum dixit, varia Dei sapientia, sed, Valde varia. Quid hoc ergo est? non norunt angeli? Minime: nam si principalus non norunt, multo minus angeli noverint. Quid ergo? nec archangeli norunt? Nec illi: undenam essent cognituri? quonam revelante? Quando nos didicimus, tunc illi quoque per nos. Audi enim angelum dicentem Josepho: Vocavis nomen ejus Jesum:

1pse enim salvum faciet populum a peccatis suis (Matth. 1. 21). Ipse missus fuit ad gentes, illi autem ad circumcisionem. Quamobrem, quod est admirabilius et stupendum, mihi, inquit, datum est qui sum minimus. Erat autem hoc quoque gratiæ quod parvo majora sunt credita, ut esset eorum evangelista. Nam qui majorum fuit evangelista, hac ratione est magnus. Evangelizare in gentibus investigabiles divitias Christi. Si ejus divitiæ sunt impervestigabiles, etiam postquam apparuit, multo magis essentia. Si est adhuc mysterium, multo magis antequam cognosceretur. Mysterium enim ipsum propterea vocat, quoniam nec angeli noverant, nec ulli alii crat manifestum. Et illuminare, inquit, omnes quæ sit dispensatio mysterii absconditi a sæculis in Deo, qui omnia creavit per Jesum Christum. Angeli hoc tantum norant quod Factus est portio Domini populus ejus (Deut. 32. 9); et rursus, Princeps Persarum restitit mihi (Dan. 10. 13). Quamobrem non est mirandum, si hoc quoque ignorabant. Nam si reditum ignorabant, harc multo magis est enim hoc evangelium. Qui salvum, inquit, faciet populum suum Israel (Matth. 1. 21). Nihil de gentibus sed de gentibus revelat Spiritus. Atque quod vocatæ quidem essent, norant; quod autem ad eadem, et sessure essent in throno Dei, quis hoc exspectasset, quis credidisset? Absconditi, inquit, in Deo. Hanc autem dispensationem apertius revelat in Epistola ad Romanos. In Deo, inquit, qui omnia creavit per Jesum Christum. Recte autem creationem memoravit dicens, Per Christum. Nam qui omnia creavit per ipsum, hoc quoque per ipsum revelat : nihil enim sine illo fecit: nam Sine illo, inquit, factum est nihil (Joan. 1. 3). Dicens principatus et potestates, dixit et superiores et inferiores. Secundum præfinitionem sæculorum. Nunc quidem factum est, inquit, non nunc autem est præfinitum, sed multis retro actis temporibus fuit constitutum. Secundum præfinitionem sæculorum quam fecit in Christo Jesu Domino nostro. Hoc est, secundum præcognitionem sæculorum, ut qui futura præscivisset, futura sæcula dicit: sciebat enim futura et sic definivit. Secundum præfinitionem sæculorum; horum fortasse, quæ fecit in Christo Jesu: per Christum autem factum est universum. 12. In quo, inquit, habemus fiduciam et accessum in confidentia per fidem ejus. Non tamquam captivi, inquit, adducti sumus, neque ut dignati venia, neque tamquam qui peccaverimus. Etenim Fiduciam, inquit, habemus in confidentia,

est, confidimus. Undenam? Per fidem ejus. 13. Propler quod peto ne deficiatis in tribulationibus meis pro vobis, quæ est gloria vestra. Quomodo sunt pro ipsis? quomodo sunt gloria ipsorum? Quoniam ipsos sic dilexit Deus, ut etiam pro ipsis daret Filium, et servos suos male afficeret. Nam ut isti tam multa bora consequerentur, Paulus erat in vinculis. Hoc est multæ Dei in ipsos caritatis: quod etiam de prophetis dicit Deus: Occidi eos in verbis oris mei (Osee 6 5). Quomodo autem deficiebant alio afflicto? Hoc est, perturbabantur. Hoc etiam dicit scribens ad Thessalonicenses: Ut nemo moveatur in tribulationibus istis (1. Thess. 3. 3). Non solum enim non dolendum, sed etiam est lætandum. Si enim ex prædictione accipitis consolationem, prædicimus futurum, ut hic affligamur. Quare? Quoniam Dominus sic jussit. 14. Hujus rei gratia flecto genua mea ad Putrem Domini nostri Jesu Christi, 15. ex quo omnis paternitas in cælis et in terra nominatur. Suæ pro ipsis precationis ostendit affectum. Non dixit solum, Precor, sed compunctam ostendit precationem ex eo quod flectat genua. Ex quo omnis paternitas. Non jam dicit secundum numerum angelorum, sed secundum eam qui fecit tribus supernas et infernas, non quales Judaica. 16. Ut det vobis secundum divitias gloriæ suæ virtutem corroborari per Spiritum ejus in interiori homine, 17. Christum habitare per fidem in cordibus vestris. Vide cum quanta insatiabilitate eis bona precetur, ne circumferantur. Quomodo autem fit hoc? Per Spiritum sanctum in interiori homine inhabitare Christum per fidem in cordibus vestris. Quomodo? In caritate radicati et fundati, 18. ut possitis comprehendere cum omnibus sanctis, quæ sil longitudo el latitudo, et sublimitas et profundum: 19. scire etiam supereminentem scientiæ caritatem Christi.

2. Quod precatus est in principio, hoc nunc quoque. Quid est autem quod dixit in principio? Ut Deus Domini nostri Jesu Christi, Pater gloriæ, det vobis spiritum sapientiæ et revelationis in agnitionem ejus, illuminatos oculos cordis vestri, ut sciatis quæ sit spes vocationis ejus, et quæ divitiæ gloriæ hereditatis ejus in sanctis, et quæ sit supereminens magnitudo virtutis ejus in nos qui credimus (Ephes. 1. 17-19). Idem nunc quoque dicit: Ut possitis comprehendere cum omnibus sanctis, quæ sit longitudo et latitudo, sublimitas et profundum; hoc est, mysterium quod pro nobis dispensatum est accurate scire: hoc enim vocat latitudinem et longitudinem, profunditatem et sublimitatem: id est, magnitudinem caritatis Dei nosse, quomodo in omnem partem extensa sit. Et cam corporalibus figuris descripsit, ostendens hominem : comprehendit quæ sunt supra, quæ infra, et quæ ex transverso. Diximus enim, inquit, non est autem me dicendi facultatis hæc docere, sed sancti Spiritus. Hujus virtute, inquit, corroborari adversus tentationes, et non labare et devios ferri. Quamobrem

1

Unus Codex.... extensa sit. Volens autem demonstrare quanta sit caritatis Dei magnitudo, corporalibus figuris illam descripsit, reipsa dicens, quod comprehendat, etc.

fieri aliter non potest ut corroboremur, quam per Spiritum et tentationes. Quomodo autem Christus habitet in cordibus, audi Christum dicentem: Ego et Pater veniemus, et mansionem apud eum faciemus (Joan. 14. 25). Inhabitat autem non simpliciter, sed in cordibus fidelibus quæ radices egerunt in ejus ca ritate, quæ non deviæ feruntur. Ut possitis, inquit. Itaque magnis opus est viribus. Ubi vero talibus opus sit viribus declarat, subjungens, Ut possitis comprehendere cum omnibus sanctis, quæ sil profunditas el altitudo, et scire quæ sit supereminens caritas cognitionis Christi. Ut adimpleamur in omnem plenitudinem Dei. Hoc autem vult significare: Quamquam caritas Christi longe superet omnem humanam cognitionem; vos tamen cognoscetis, si habeatis Christum habitantem in vobis. Neque solum hoc ex illo cognoscetis, verum et implebimini in omnem plenitudinem Dei. Ubi aut annuit, idem esse plenitudinem Dei, atque cognoscere, quomodo in Patre et Filio et sancto Spiritu Deus unus adorari debet: aut adhortatur ut serio incumbamus in id, ut omnimoda virtute, qua abundat Deus, nos impleamur. 20. Ei autem, qui potens est omnia facere superabundanter quam petimus aut intelligimus secundum virtutem quæ operatur in nobis. Secundum virtutem recte dixit: ex virtute enim ea accipimus quæ numquam speravimus. Quod autem abundantius quam quæ petimus aut intelligimus fecerit, palam est ex iis quæ ipse scribebat. Nam ego quidem, inquit, precor: ipse autem etiam sine meis precibus majora faciet quam nostræ sint petitiones: non solum majora aut abundanter, sed, Superabundanter, magnitudinem doni declarans. Undenam hoc liquet? Ex virtute quæ operatur in nobis. Neque enim hæc umquam petiimus, neque exspectavimus. 21. Ipsi, inquit, gloria in Ecclesia in Christo Jesu in omnes generationes sæculi sæculorum. Amen. Pulchre conclusit orationem precibus et glorificatione. Oportebat enim eum glorificari et benedici qui tanta præbuit. Quare hoc quoque pars est admirationis, glori ficare propter ea quæ a Deo sumus adepti, per Jesum Christum. Gloria ejus in Ecclesia, recte dixit: ipsa enim sola manet in perpetuum. Quia autem ipsa semper stat, vult illum a nobis glorificari usque ad consummationem: hoc enim significavit dicens, In omnes generationes sæculi. Quid sint paternitates necesse est dicere. Nam hic quidem paternitates sunt genera, in cælo autem quomodo ubi nullus ex altero est genitus? an illic coetus vocal nurpis, id est gentes ac cognationes? sicut invenitur in Scriptura, πжтριά άμάттαрpei (a), utpote a quo patres vocantur. Non totum autem a Deo postulat, sed etiam ab ipsis fidem et caritatem: neque solum caritatem, sed radicatam et fundatam, ut neque venti eam labefaciant, neque quidquam aliud eam dejiciat. Dixit afflictiones esse gloriam: si autem meæ, multo magis vestræ. 3. Quamobrem si affligimur, non ideo deserimur :