Obrázky na stránke
PDF
ePub

21) Zeilen. Ohne Randglossen. -In München, Freiburg i. Br. und Augsburg.

B. A2-A8 Dedication (Praefatio): „ILLVSTRISSIMIS NO| BILISSIMISQVE PRINCIPIBVS | ac Dominis, D. Julio Patri, & D. Henrico | Julio Filio, Administratori Epifcopatus | Halberstadensis, Ducibus Brunfuicenfi- bus & Luneburgenfibus, &c. Do- minis fuis clementifs. | Bruno Seidelius M. D. | A DEO Sal.“ Diese Dedication ist von mehrfach grossem Interesse, nicht nur weil uns hier, wie wir bereits im Gange dieser Mittheilungen kennen gelernt, der Verfasser willkommene und vollkommene Aufschlüsse ertheilt über die Genesis der ersten Edition seiner Spruchsammlung „Loci Communes" so wie über das plagium, das in erster Reihe die Oporinische Verlagshandlung selbst in eigenmächtiger Weise an seinem Manuscripte, dann, nach seiner Ansicht, ausser andern besonders Gartnerus und Germberg im Lauf der Jahre an dem gedruckten Buche verübt haben, sondern auch betreffs dieser zweiten Ausgabe über deren Verbesserungen und die Beihülfe, welche ihm ein anderer Sammler: Michael Neander bereitwilligst leistete, eingehend und anziehend sich ausspricht. Er beginnt (Bl. A2) die Dedication mit folgenden Worten:,,QVod librum hunc denuo edendum curauerim, nomenq3 meum his triuialibus ineptijs, vt videntur, addi paffus fuerim, viri graues ac docti partim confilium meum mirabuntur fortaffs, partim etiam reprehensione dignum iudicabunt: quibus fatis faciendum effe existimo, vt nec lenitate aliqua huc adductum effe, neq3 inopia meliorum rerum quas agerem, tepus in isto opufculo concinnando malè ac fruftra perdidiffe me intelligeret. Miferam ante annos fune multos ... alliciendo . . . consulunt“ (vergl. oben II, 1-5) und fährt dann, anknüpfend an das über Germberg Gesagte und vorerst die Gründe entwickelnd, welche ihn, die Bücher seiner Plagiatoren beurtheilend, zur Herausgabe dieser verbesserten Sammlung bewogen, so wie die Einrichtung und den Nutzen derselben zeigend, also fort: „Hactenus igitur eo quo dixi modo, aliena nonnulla huic libro & obfcoena inferta fuere : multa etiam quae nihil morale continerent: quae rhythmo prorfus carerent: quae nimis barbara nec verbis nec fyllabis ferenda: infcienter & insultè ad locos communes accommodati quam plurimi verfus, ad quos tam conciennè aptati erant quàm fcitè afinus ad lyram: eiufdem quoq3 verfus crebra diuerfis locis repetitione, vnà cum chartarum numero faftidium legendi fruftra est adauctum. Animaduerto praeterea, ludos eiufmodi nifi modus ipfis ftatuatur, in iuuentutis quoque detrimentum vergere poffe, cuius alioquin

animi nunc negligentes torpentesq3 funt ad recta & legitima fapientiae studia, deferbuit enim propemodum ardor ille eruditae doctrinae qui fuit fuperioribus annis, quando linguarum & literarum natiuum decus reftitui incipiebat, ita vt ad barbariem vix repulfam res denuo inclinare videatur. Adolefcetes ergo nunc iterum adhortor, ne haec ßaoßaginórega ad feria ftudia admifceant, Graecos potius & Latinos autores legant, & pietatis fundamenta ac philofophiam de moribus ex veris purißimisq3 fontibus difcant, his verò praefentibus tanquam aftragalis & iocis conceßis interdum ludant, nequaquam enim ad imitandum fcribendo vel dicendo proponuntur. Nec laudandi barbari funt (quod quidam faciunt) ob ridiculam iftam diligentiam componendorum opоionárov, fed fola conferuata bonorum praeceptorum memoria, in ifta tanta caligine temporum, aliquid laudis mereri potest. Non funt inquam in manus pueritiae rudes atque indocti barbarorum fcriptorum libri reuocandi, fed modus fit atq3 finis aliquis iocornm ac facetiarum talium, nec annis fingulis locupletatio excogitetur qualifcunque, vt hactenus non fine dolore video factum esse. Vehementer autem ambigo quo fato accidiffe dicam, vt hic libellus toties coctus atque recoctus fuerit, totq3 magiftros inuenerit, quorum alius ordinem mutaret, alius adderet medicinalia, alius fatidica, alius aftrologica, alius fcurrilia, & in genera ac ftudia hominum quaedam contumeliofa. Talem profecto euentum fi confecuturum praefagire initio potuiffem, nunquam prima illa farrago lucem hanc adfpicere debuiffet, neq3 tot & tam infelices nepotes paritura fuiffet, fuppreffa videlicet, & in priuato tantum amicorum vfu retenta. Nunc igitur, cum aliud remedium adhiberi non potuerit, quid facerem? Postquam enim cognouiffem, auidißimè ac faepius à typographis nonnullis effe librum hunc excufum, & breui tempore exemplaria uendita in plurimorum manus peruenije, finemq3 nullum futurum additionum talium, nihil reliquum erat, quàm vt ego & amici quidam has fententias recognofceremus, & perperã ab alijs infertas, vel nimis barbaras, vel à propofito genere morali penitus alienas, partim abijceremus, partim emendaremus. Has edi nunc meo nomine addito fum paffus, plures ob caufas: Primum ac praecipue, vt publicè teftimoniu extaret meum, multa in priorib. editionib. mea voluntate ant opera nec fcripta nec typis mãdata fuiffe, & fi forte pofthac tale quid infertũ fuerit, me nec fciente nec confentiente id factum iri. Deinde vt quantum poffem dehortarer, adololefcētes quidem ne talia nimis ament, typographos verò ne fine modo fpargāt, ne dum nimium iocis studemus ferium nihil agamus, & meliorib. neglectis deteriorũ fordib. prorfus inuoluamur atq3 demergamur. Tädem etiam, vt vana ingenia de modeftia admonerem, quò ab alienis cupiditate illaudatam &

Archiv f. n. Sprachen. XL.

9

inustas manus abftineant, fuasq3 res agant, quanto enim haec viliora existimatur effe, tanto minus ad ftellionatus plagijsq3 crime inuitare debent. Huc igitur librum poftremae recenfionis, ne quis alius pro fuo arbitrio mutet augeatve hortamur rogamusq; omnes bonos. Medicae quidem fententiae, & aftrologicae, & ad religionem pertinentes, fi adiungendae omnes forent, operis moles in immenfum excrefceret (cum nos enchiridion duntaxat esse velimus) & poterit illas quicunq3 volet feparatim colligere, quae tame, medicae praefertim, fi vtiles effe lectorib. debebunt, neceffe eft non folum, vt vera praecepta cotineant (quia tenacißimè haerent in memoria, & falsa docentes nocere plurimũ hominibus poffunt) veram vt etiã rectè ac fcienter explicetur, ita vt interpretatio germanica lucem obfcuris adferat, duras leniat, ambiguas ad commodiorem fenfum flectat, & ad verum vfum praeceptorum vim accomodet, quod à quibufdã adeo non est factum, vt latina mala germanicis rhythmis deteriora etiã reddiderint. Caeterum de acceßione, quae & quanta amicorum ftudio ad editionem praesertim fit facta, res ipfa loquetur. Multa ex priorib. aliorũ rhapsodijs fublata funt, ac plura expuncta forent nifi ia toties recufa in manibus hominum verfata effent: nonnulla etiam referuata, eodem, & quidẽ meliore, iure quo illi nostra tam latina quàm germanica vfurparunt nam fementem faciens in alienum agrum feminis fui ius ac fructum amittit, quamquam plus hic zizaniorum quàm boni feminis repertu eft: multa noua interpofita, multa ex malo ac turpi sensu in alium tolerabiliore deflexa, multa putida verbis & versu meliora facta & quafi alia vefte induta, multa rhythmo concinniora reddita, idiomata quoque germanicae linguae ab Helvetica dialecto purgata. Inter haec tamen latenter irrepferunt quaedam non admodum latina aut ethica, cum non ab vno folo notata & emendata fint, verum à pluribus quibus placebat operam fuam huc conferre, vbi vt fit dißimiliu dißimilia opera exiftere neceffe fuit. Non multa profodiae errata inerant, caefura pentimimeris hiatum excufat, & breuem syllabam producere fuo quodam iure potest, quare nonnunquam ita relinquenda fuit, nam tota ideam operis & fcopum turbari conftat, fi confonantia medij finisq3 tollatur: tali fi quidem harmonia compofitos verfus hic volumus & non alios, vel duos faltem correfpondentes eodem fono vocalium a syllabarum vltimarum. Alicubi tamen propter elegantiam rhythmi, contra vfum poëtarum quantitates non exactè fortaßis obferuatae reperientur, fed nec multa erunt tulia, & in hoc genere paucitas eorum ferenda, cum ad imitandum non proponantur, ficuti dixi antea. Ordinem literarum alphabeti retineri ac fequi maluimus, quàm digeftionem in locos communes, quia idipfum & interpretatio faepius non iteranda poftulabat, & hoc modo

facilius verficuli inueniuntur quos quaerimus, ac fi quis nouum adfcribere voluerit, tum quoque fciet quò referre debeat. Hic ipse praeterea ordo velut index est, & varietas ifta quafi mixturae alicuius taedium fubleuat legendi. Sub locis verò (quibus antea digefti prodierunt) maior difficultas inuentionis obijcitur, ijdem namq3 verfus pluribus titulis repeti folent, cum pleriqs plures vno fenfus contineant, quanquam in verfione necesse fuit vnicum duntaxat exprimere. Satisfacere tamen curiofis hac etiam parte ftuduimus, commodiore aliquantum compendio, & principia carminum fecundum locos difponi curauimus (quibus locis quifq3 adfcribat quae volet, eofdemq3 locupletet pro fuo iudicio priuatim) fub quibus fi aliqua nō statim reperientur, id inde accidit, quod plura interdum funt cōiuncta, ex quibus primum solum fubijcitur loci titulo: vnde fit etiam, vt fi quando primum carmen fuo loco non confentiat, fecundum tamen vel pofteriorum aliquod refpondeat. Exemplum hoc ifto: Nocte dieq3 caue tempus cõfumere praue: hoc fub locis non reperitur, quoniam adiectum est alij nempe huic: Ad ftudium quare, & quod sub loco Doctrinae, & temporis bene collocandi, inuenietur. Verùm [was auch uns hier gelten mag!] fatis iam de his, vel nimium etiam, verborum.

An diese Darlegung der Grundsätze für den Aufbau dieser neuen Ausgabe knüpft sich dann die interessante Nachricht über den mittelbaren Antheil, welchen Mich. Neander durch seine Beiträge an den Paroem. Ethic. genommen hat, ein weiterer Beweis der liebevollen Pflege des deutschen Sprichworts von Seiten dieses fleissigen und liebenswürdigen Schulmannes und Humanisten und der grossen Thätigkeit desselben auch auf dem Felde der deutschen Philologie. Die Stelle lautet (Bl. A7b):

„Inter eos autem, qui ad aedificationem huius operis materiam fubminiftrarunt, inprimis nominandus mihi eft vir doctifs. M. Michael Neander Ilfeldenfis coenobij eiufdemque fcholae Abbas & Rector, qui & ipfe aliquando cum minore aetate effet collectanea eiufmodi rerum è monachorum atque aliorum commētarijs tanquam ruta caefa comparauerat copiofa*), de

*) M. Neanders Ethice erschien, so weit meine Kenntniss reicht, zum erstenmal 1581 und mit den deutschen Sprichwörtern zuerst 1585. Die letzteren, in der Sprache des Originals und mit den Zeilen- und Seitenausgängen der Ausgabe von 1590 sind neu herausgegeben unter dem Titel: Michael Neanders deutsche Sprichwörter. Herausgegeben und mit einem kritischen Nachwort begleitet von Friedrich Latendorf. Schwerin 1864. 58 S. 12. Möchte dem Herausgeber, den ich freundlich grüsse, die oben ausgehobene Stelle als nachträglicher Beitrag zu seiner auch in andern Beziehungen werthvollen Schrift nicht unwillkommen sein!

quibus vnum volumen quod reliquum adhuc habebat liberaliter nobifcum communicauit, è quo non exiguus numerus fententiarum excerptus & hic infertus eft. Ex eiufdem quaq3 notationib. pleraq3 nomina fcriptorum barbarorum, praefationi huic fubiecta funt fumpta, quae ideo addenda cenfui, vt fi cui libeat etiam iftos cognofcere, vel fuvaiter ridere, vel alia plura ¿výμıxov confecta exillis colligere, habeat quo fe oblectet.“

Die Vorrede ist datirt (Bl. A8): „Erphordiæ Anno M. D. LXXXIX. idibus Octobris, quo die ante annos 13. Academia Julia fundata à Celf. Patris Helmftadij introducta, & à Celf. Filij primo Rectoratu illuftrata est. 66

Die zunächst folgende zweite Praefatio „AD GERLACVM .. (Bl. Ba-B2b), so wie das leoninische Gedicht :,,Ad Emptorem" (Bl.B3/) sind unveränderte Abdrücke aus den Loci Communes 1572 (vergl. oben II, 1), mit der einzigen Ausnahme, dass hier mit Absicht der Anfang der ersteren lautet: „PRAEFATIO VETVS PRI- | mæ editionis“ und die Chiffre ,,S. A. I." erst am Ende gesetzt ist.

Ein nicht minder grosses Interesse als die bisherigen Vorstücke gewährt uns das letzte derselben: ein ausführliches Autoren - Register. Es zählt (Bl. B4a-Boa) als Quellen der Paroemiae und die er ohne Zweifel schon für die erste Anlage und Ausgabe der Loci Communes theils unmittelbar benutzt, theils auch den ,,annotationibus" Neanders entnommen hat nicht weniger als 88 Autoren oder Collectiv-Titel auf; ein, fehlt auch der besondere Nachweis, im Vergleich zu so vielen quellenlosen Sammlungen der früheren Zeit werthvoller Theil des Buches, bemerkenswerth nicht nur wegen seiner Reichhaltigkeit an sich, sondern auch, weil dieses Verzeichniss uns an manche längst schon für das Sprichwort als fruchtbar bekannte, aber noch nicht oder nur wenig benutzte Schrift erinnert und wiederum die Aufmerksamkeit andern zulenkt, welche bislang als Quellen unbekannt geblieben sind. Unter diesen Hülfsmitteln begegnen uns denn auch namentlich die „Proverbia feriofa", wodurch der Nachweis ihrer Benutzung für die Loci Communes seine endgültige Bestätigung durch den Verfasser selbst gefunden hat. Seiner Wichtigkeit wegen für die Quellenkunde des deutschen Sprichworts verdient übrigens dieses Register vollständig gekannt zu sein. Es hat zur Ueberschrift: CATALOGVS AV- | TORVM, E QVIBVS PLE- rique Leonini verfus colle- lecti (sic) funt, &c."

« PredošláPokračovať »