optimus, ita ingeniofiffimus ille habebitur, qui argutus esse potest, atque facetus falva pudicitia ac pietate. Iftiufmodi porro argutiæ maxime solent in fabulis delectare, in quibus acrimonia quædam fatyrica dominatur. Ut autem in vita, fic in dramate communis fermo fit multis modis fatyricus; duobus vero potiffimum, vel per aperta ac nuda dicteria, vel per obliquas contumelias. Ea autem feliciffima eft vis fatyricæ mordacitatis, quæ in conviciis acute regerendis verfatur. Jucundiffimum eft enim petulantiæ hominum occurrere, et, in altercationibus ludicris ac reciprocis, mordacibus fuo modo reponere. At comici tamen, quibus largam hac ex parte affignamus provinciam, in rebus fatyrice irridendis, oportet legibus certis teneantur. Nihil enim eft aut tam verum, aut grave, aut ferium, imo fere * aut facrum, quin mutiplex fit ad fcurrilitatem, et irrifionem. Atque ea profecto eft in multis seu morum pravitas, feu animi perverfitas, ut hujusmodi jocatione admodum capiantur. Hinc in fcenis audire fæpe eft impudicos in caftos, perditos in probos, improbos in bonos acriter fatis et acute, quamvis monftrofe illudentes.-Sed effugiunt aliquando poetæ vim hujufce criminationis: inducunt nimirum homines eo confilio peffime moratos, ut ut totos ordines hominum tutius deridendos proponant. Nemo, uti mihi videtur, e clero unquam in fcenis (intelligo noftras) prodit, nifi vel fordidiffima avaritia, vel libidine, vel gula ita fuerit infignis, ut omnium ingenium exerceat, omnibus in dramate merito ludibrio fit, et defpectui. Utrum tales extiterint, in dubium fane vocari non poteft; fed tales in theatra induci indignamur, atque ob nequitiam paucorum, quantum eft in poetis, facro ordini notam quandam inuri turpitudinis. Interea acutiffimæ facetiæ, falefque fatyrici nullo modo redimunt fcribentis aut malitiam, aut impietatem. Et profecto hoc nomine comici ingenio fuo fæpiffime abutuntur. Quid enim? lenones, lupas, libidinofos, fraudatores novimus coram populo virtutis quidem expertes, fed ingenio plerumque abundantes prodire, et quicquid pene in fcenis agant, nihil agere ridicule: jurifconfultos, vero, medicos, aliofque quorum vel muneris ratio et probitatem poftulat, et rerum multarum fcientiam, tum fatuos, et ftultos, tum improbos plerumque exhiberi, perpetuumque præbere rifus argumentum. Probe quidem fcio qualem fibi fumant fatyrici ludificandi poteftatem. Quod fi minus ordinis, atque officii, æqui certe rectique oportet femper rationem haberi; oportet, fi non hominum, rerum tamen dignitatem incolumem confervari. Non igitur contendo ut prædicti illi immunes omnino fint contumeliis fatyricis; VOL. III. A a nolim nolim iftis præ cæteris onerentur: nolim cum his tanquam 'fummo jure agatur, perditis interea, difcinctis, commiffatoribus, cuique demum pene impuro, et flagitioso vel parcatur, vel faveatur. Huic autem loco idcirco immoratus fum, quod in eo admodum peccare folent dramatici; qui profecto nulla re magis et judicii fui, et virtutis famam labefactant, quam iniqua illa et inconfulta, etsi joculari hominum infectatione; nifi fortaffis ferias, eorum interdum laudationes, et graviffima præconia excipiatis. que Quinetiam nec fatis erit et verum effe plerumin comedia ingenium, et pro re nata satyricum, nifi promptum fit quoque, et facile, et expeditum. Etenim eximii eft ingenii neutiquam hærere, femper quo fe vertat habere, omnes idoneas anfas ad acute jocandum arripere; atque ideo fane nunquam fatigari, quia nunquam elaborat. Ingenium autem quodque quo magis promptum eft et præfens, eo oportet magis lege coerceatur: cum enim ad omnia fit versatile, verendum eft ne aut in trtios aliquando ac ufitatos jocandi locos incidat, aut propter nimiam redundantiam longius quam fas eft excurrat. Tardos animos, hebetesque multi fudoris eft ftimulare; nec parvus contra "Labor eft inhibere volentes." Ingenium Ingenium igitur verum redundare poffe in scenis fi quis me miretur affirmare, fecum reputet velim, ut omnis artis, ita maxime poeticæ effe artem celare. Poeta in fcenis ipfe non loquitur; fictitiæ tantum perfonæ congrediuntur. Fieri autem poteft, ut comici aut per incredibilem colloquii argutiflimi productionem, aut per troporum atque allufionum, quæ vocantur, nimis exquifitam continuationem, aut per alios acute res tractandi modos, non tam confuetudinis alienæ fpeculum oftendere, quam fui copiam atque ubertatem ingenii oftentare videantur.-Quin et exuberans hoc poetæ ingenium nonnunquam folet ex omnibus dramatis partibus pariter erumpere; adeo ut perfonæ (quæ quidem, fi genus earum fpectemus, aut fortunas, aut conditionem, aut vitæ inftitutionem, inter fe quam maxime fint diffimiles) omnes facetias falesque emittant eadem ratione modoque. Atqui peritiffimus ille qui, tam in fermonibus, quam moribus "Reddere perfonæ fcit convenientia cuique. Ifta autem præcipua comice fcribendi capita judicarem; etfi, ut vere dicam, ingenium adeo multiplex fit et varium, ut modos ejus ac fpecies non fit ex facili recognofcere. Quis enim non dico explicet, fed enumeret infinitas fere rationes troporum qui ingenio inferviunt? Quis ironiæ, far cafmi, hyperbolis, allegoriæ, ut de cæteris taceam, vel naturam, vel ufum circumfcribat? Quis ea denique omnia definiat unde fales, argutiæ, joci, acutæ et repentinæ refponfiones oriuntur? Horum igitur omnium penes poetas eft poteftas. Præterea longum effet, Academici, ac negotiofum modos eos, quibus mediocres fæpe poetæ ingenii gloriam venantur, exquirere. Libet tamen quofdam hic obiter attingere. Itaque apud eos fæpe perfonas in dramate multa conftat temere, et præter rem, jocofæ refponfionis gratia, proferre. At perperam hoc pacto captant comici jocandi occafiones; nam hujufmodi jocus, præterquam quod intempeftivus fit, femper fere folet anticipari; tum autem maxime ingenium vim habet, et venuftatem, cum fubitaneum eft, atque improvifum. Quid? quod eidem interdum inferviant fini antithefes accerfitæ, et elaborata. Sed parum plerumque aut veræ concinnitatis eft, aut elegantiæ, aut acuminis in mera pofitione et fono verborum. Huic vero artificio illud effe cognatum cenfeo, quod in promifcua quadam et inepta rerum nullo modo inter fe cohærentium confufione et conjunctione cernitur. Eft fine dubio cum conjunctio hujufmodi multum leporis, falifque fatyrici admittit; eft etiam cum omnino temeraria eft, atque ad populares tantum rifus eliciendos idonea. Denique (ut hæc omnia veftro tandem judicio dila tanda |
